РУХАНИ СЕРГЕКТІКТІ САҚТАУ МЕН САЛҒЫРТТЫҚТАН ҚҰТЫЛУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
РУХАНИ СЕРГЕКТІКТІ САҚТАУ МЕН САЛҒЫРТТЫҚТАН ҚҰТЫЛУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
А) РУХАНИ СЕРГЕКТІК ПЕН САЛҒЫРТТЫҚ
Салғырттық (үлфәт) – өзін қоршаған ортаның тамылжыған әсемдіктеріне немқұрайды қараудың кісі бойына дағды болып жабысуы. Кез келген мәселе алғаш рет естігенде, адамның назарын аударып, қызығушылығын оятады. Бірақ уақыт өте келе көзге үйреншікті істердің біріне айналады. Сөйтіп, көңілдегі алғашқы тебіреністер, толғаныстар, жүректің елжіреуі, тіпті көз жасы – бәрі біртіндеп қарағайдың жанып біткен шоғындай сөнеді де, өте маңызды мәселелердің өзі адамның қоңызға көз салғанындай әшейін құлақ салуға, көзге ілуге тұрмайтын «іс» болып қалады. Адамның жан дүниесін селқостық, немқұрайдылық басады. Осылайша жүрек мейірден жұрдай болып, кескен томардай не нәрсеге де бей-жай қарайтын болады.
Рухани сергектік – жан тебіренісі, шабыт, талпыныс, құштарлықтың артуы, жанның шаттығы, бізді дін мен ғибадатқа ынтықтыратын қайрат-жігеріміз. Өкінішке қарай, уақыт өте келе осы белсенділігіміз тоқырауға ұшырап, асып-тасқан көңіліміз су сепкендей басылып, ыстық сезімдеріміз суи бастайтын өліара кездерді де бастан кешуіміз мүмкін. Тіпті бара-бара ол ұлы сезімнен бүтіндей қол үзіп, руханиятымыз шайқалып, жынынан айырылған бақсы құсап есеңгіреп те кетеміз.
Салғырттық пен селқостықтың кесірінен рухани қажырлылығымыздың мұқалуы, делсалдыққа беріліп, күшіміздің сарқылуы, негізі, о бастан жаратылысымызда бар нәрсе. Көңілдің үнемі азғыруға тартып тұратыны секілді біз де осы бір сынға келгенде тегіс жерде балағымызға сүрініп, көбіне салғырттыққа салынып кете береміз. Әсіресе, иманы әлі беки қоймаған, руханиятын шыңдай алмаған жандар үшін осы бір жаратылыста кездесетін келеңсіздікті жеңіп шығу тым қиынға соғады, тіпті жарты жолда тұралап қалатындар да аз емес.
Бір мәртесінде саңлақ сахабалардан Ханзала мен Әбу Бәкір (р.а.) Пайғамбарымызға келіп: «Уа, Расулаллаһ! Ханзала мұнафық[1] болды. Сенің жаныңда сезінгенімді сырт жүргенде сезе алмаймын, сенің қасыңдағы толайым күшті сақтап қала алмаймын», – деп өкінішпен мұңын шағады. «Бірде бұлай, бірде олай... – деп, пендеге тән құбылма мінезге түсіністікпен қараған Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сөзін жалғап былай дейді: – Егер үнемі менің жанымдағыдай қалыптарыңды сақтай алсаңдар, періштелер сендермен қол алысып амандасар еді»[2].
Иә, әрбір дамудың бір тоқырауы болады, ғаламзатта ештеңе өзгеріссіз бір орында тұрмақ емес.
Дін жолындағы қызметте жүру – салғырттықты тежеуде тегеурінді тосқауыл. Адам дін жолында қызмет еткенде күндіз-түні жарғақ құлағы жастыққа тимей үнемі белсенділік танытады, күтпеген жерден иләһи көмек келе қалса, көңілі асып-тасып, жан дүниесін үздіксіз жаңартып, жандандырып отырады. Осылайша, өтпелі келеңсіздікке де, салғырттық пен бойкүйездікке де салынбай, яғни сабыр сақтай біледі. Дінге қызмет етпеген адам мейлі ол кім болса о болсын, түбі рухани тоқырауға ұшырайды, жүрек тебіренісін, жылау дегеннің не екенін ұмытады, салғырттыққа салынады. Бара-бара шайтанның азғыруы мен айла-амалынан өзін қорғай алмай күнәға батады, сөйтіп тура жолдан адасады. Олай болса, біздің рухани ынта-жігерімізді арттыратын төмендегі мәселелерге бір көз салалық:
Ә) РУХАНИЯТҚА ҚАТЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР
1. Менмендікті тастау
Ең алдымен, адам рухани тазару (жаман әдеттерден арылу) керек. Жеміс-жидек не гүл егу үшін, әуелі, егіс даласын тазалап, тас, сүйек, тікен мен алаботадан арылтамыз. Содан кейін барып жер аударылады, егін егіледі, соңында жемісі жиналады. Сол секілді жан дүниесі рухани кеселден, миы күдік-күмәннан, тіл-көзі, қол-аяғы күнәлардан арылмай тұрып, құлшылықпен көкке самғап, құрғақ зікір-пікірмен Жаратқанға жол табу мүмкін емес.
Жағымсыз әдеттер мен жаман пиғылдан арылған соң ғана Хақ тағалаға толықтай бет бұруға кезек келеді. Әйтпесе, «толдым, жетілдім, білдім» деп бәстесу – бұл нәпсінің кәдуілгі құмыққан үні. Әсіресе, «Мен мұндаймын, сондаймын, құтылдым, құтқардым» сияқты сөздер мен түсініктер – шайтанның шырмауынан шыға алмай шыр-пыр болудың ащы үні болса керек. Негізінде, «мен» деген ұғым – егіс алқабынан бірінші кезекте жұлып тастау қажет ең қауіпті тікен. Иә, адамның санасынан да бірінші болып шығарып тастайтын нәрсе – осы менмендік. Менмендіктен құтылмай тұрып, Жаратушымыздың ғайыптан келген «Менің...» деп басталатын сөздерін есту мүмкін емес.
2. Нәпсіні тізгіндеу, өзіңдегі ерікті дұрыс қолдану
Әрбір ағза мен сезімнің өзіндік жаратылыс мақсаты бар. Көз – Хақ тағала рұқсат еткен нәрсеге қарау; қол – рұқсат етілген нәрсені ұстау, аяқ жақсылыққа жүру, құлақ та дәл сол секілді игі нәрсені тыңдау үшін жаратылған. Қалған мүшелер мен сезімдерді де жаратылыс мақсатына сай тізбектеп, олардың жаратылудағы түпкі мақсатын түсіндіруге болады.
Адамның еркі де осы қағидадан асып кете алмайды. Ол да бір мақсатпен жаратылған. Иә, адамның ықтиярының жаратылуын мақсат – нәпсі мен шайтанның әр түрлі айла-амалдарына берілмеу, Жаратушының ой-санаға құйған ілімі ар-ұжданмен демеп, әжетке жарату. Ерік пен таңдауымыз осы міндетті орындап жатқан кезде ең үлкен дұшпандары: шайтан мен нәпсі – оның алдынан көптеген кедергілер шығарады, секіріп өтуге келмейтін терең орлар қазады. Осындай дұшпандарына қарсы күресу – ерік-жігердің бар болуының түпкі мәні. Адам санасы бітеу болса, Жаратушының үнін естімесе, онда ар-ұждан аяққа тапталады, ал бойдағы ерік пен таңдау осал болса, міне, сонда шайтан адамды уысына түсіреді. Адам құлқынның қамын ойлаумен қатар еріктің де өзіне тән қызметінің бар екенін ұмытпаған жөн.
3. Нәпсіқұмарлықтан құтылу
Нәпсінің қалауы мен дағдысы – адамды сеспей қатыратын у не аяққа түсетін қақпан секілді. Рух нәпсіге төтеп берген сайын жетіліп кемелдене түседі. Керісінше, нәпсі күшейген сайын сайын рух әлсірейді, қысылады. Соның нәтижесінде адамның жан дүниесі мен сезім-түйсігінде селқостық пайда болады. Пайғамбарымыздың сөзімен айтқанда, шайтан адамның тамырларында айналып жүреді. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сендер оның жүретін жолын оразамен бітеңдер»,- дейді.
Иә, оны аш, сусыз қалдырып, оның қалауын орындамау арқылы тығырыққа тіреңдер. Ойына келген сайын алдына келгенін асаған, ас-су демей аузына тыққан қомағай адам құмарлығын шектей алмайды. Бұл айтпаса да түсінікті жайт. Сондықтан ерікті аңдап қолдану арқылы нәпсіге келетін азықтың жолын жабу керек. Әйтпесе нәпсі болған жерде шайтанның ұялауына жол ашық тұрады. Шайтан сияқты нәпсі де адамға дос бола алмайды. Нәпсі – бізді жамандыққа жетелейтін үлкен жауымыз, әрдайым оған қарсы «ең үлкен жиһад» жасайтын дұшпанымыз. Мұны ұғына білу – одан және шайтаннан құтылу жолында, Аллаһ тағалаға жақындау бағытында алғашқы қадам деуге болады.
Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сенің ең үлкен дұшпаның – кеудеңдегі нәпсің»[3], бір соғыстан оралып келе жатқанда «Енді кішкентай жиһадтан үлкен жиһадқа (яғни нәпсімен соғысуға) бара жатырмыз»[4],– деген хадистері және Құрандағы Жүсіп пайғамбардың: «Шынында да, нәпсі жамандықты әмір етеді»[5] деген сөзі – нәпсіге абай болуды, әрдайым сақ болуды есімізге салады.
4. Мағрифатуллаһқа (Аллаһты тану) қол жеткізу
Тануға күш салған сайын Аллаһ тағаланы жақсы танып, жан шуағы, көңіл қошына бөленеміз. Сөйтіп, шайтан мен нәпсі жетелеген жалған ләззаттар мен рахат өмірден безіп, шынайы рухани ләззаттың шырынын татамыз. Аллаһ тағаланы тану арқылы бақытқа кенелген жүрек үшін бұл дүниелік өткінші ләззаттың ешқайсысы да тартымды емес. Мағрифатқа жетіп, жан дүниесі нұрланған адам нәпсіге еріп, шайтан қызықтырған өткінші ләззаттан құмарлануды ойына да алмайды.
Жаратушысын тани алмаған пенденің жағдайы Күннен мақұрым қалып, майшаммен не жұлдызқұртпен өзін жұбатуға тырысқан адамның жағдайына ұқсайды. Жаратушысын танып-біліп, жан дүниесі нұрланған адам шайтан мен нәпсі ұсынатын өткінші жалған тірлікке алданбайды, тіпті мойын бұрмайды да. Жаратушыны танудың жолы осы тараудағы өз алдына қарастырылған мәселелерді қаншалықты жүзеге асыруға байланысты.
5. Жүрек пен рухты емдеу
Адам күн сайын терең ойға беріліп, тұңғиықтап, алдына жайылған жаратылыс «кітабынан» құдды ара секілді білім «балын» жинап, Хақ тағала жіберген пайғамбарлар мен әулиелердің салып кеткен сара жолынан айырылмауы керек. Осы жол арқылы ол өзінің рухын шыңдайды, басқан әр қадамы оған тың серпіліс алып келеді.
Иә, Құран мен Сүннет жолы, әр ғасырдың кеселін емдеген мүршидтер мен мүжәддидтердің[6] кітаптары, солардағы өшпес ақиқаттар жараға керекті дәрідей үнемі қолымыздан түспеу керек. Айтылған өлшемдер мен қағидалар шеңберінде бұл кітаптарды маңыздыларынан бастап түсініп оқып шығу қажет.
Міне, жүрек пен рухқа күн сайын осылай ем жасасақ, шайтанның айла-амалдарына қарсы төтеп бере аламыз. Әйтпесе, оқымаған, ойланбаған, өзіне сын көзбен қарамаған адамның кебін киеміз де, сарғайып-солып, жапырақша желмен ұшып кете барамыз.
6. Әрдайым тәфәккүр етіп (терең ойланып), жүрек пен ақылды азықтандыру
Құранда тәфәккүр жайлы көптеген аят бар. Мысалы, бұлардың бірінде «түрегеп тұрып, отырып, жантайып жатып, яғни барлық жағдайда Аллаһ тағаланы зікір ететін, жер мен көктердің жаратылысын қайта-қайта ақыл елегінен өткізіп, терең ойланып ғибрат алатындар[7] мақталады. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көбіне тәһәжжүд намазында осы аятты оқыған сайын көз жасына ие бола алмай былай дейтін: «Осы аятты оқи тұра, тәфәккүр етпегендердің жағдайы қандай өкінішті»[8]. Сондай-ақ бір сағаттық тәфәккүрдың бір жыл нәпіл ғибадат жасағандай сауап беретінін айтқан хадис-шәріптер бар[9].
Білімсіз адамның терең ойға берілуі мүмкін емес. Терең ойлану үшін, кейбір нәзік мәселелерді білу керек. Адам өзіндегі мәліметтерге сүйене отырып, жаңа тұжырымдар шығарады. Үкім шығару үшін осы тұжырымдарын негіз етіп алады. Сөйтіп, тәфәккүрмен (терең ой) тіршілік еткен адам құлшылығының арасын үзбей, онысын өмірлік мұратына айналдырады.
Мағлұматқа негізделмеген қарапайым әрі наданға тән тәфәккүрлер нағыз рухани азыққа жарамайды. Жүрекке жетпейді, өзімен бірге салғырттық пен немқұрайдылық әкеледі. Терең тұңғиықтарға сүңгіп, бағалы гауһарлар алып шығу мүмкіндігін бермегендіктен, қияли мәселелерге, надандыққа ұрындырады. Сөйтіп, уақыт өте келе тәфәккүр тамырымен жоғалады. Мұндай наданға тән тәфәккүрдің Жаратушыны танып-білуде тигізетін титтей де пайдасы жоқ.
Осы жерде мына мәселені ескерте кетейік: тәфәккүрге жетелейтін «мағлұмат» деп жаратылыс «кітабын», Құран мен жаратылыс арасындағы байланысқа негізделген кітаптарды немесе қазіргі жаратылыстану ғылымына қатысты энциклопедиялық мағлұматты айтып отырмыз.
Қаншама ақын-жазушылар бар: олардың жазғанын оқығанда өзіңізді Ирам[10] бақтарын аралап жүргендей сезінесіз, жайқалған ағаштар, сайраған құстар, құлпырған гүлдер, күн шуақты көктем көз алдыңызға елестейді. Бірақ рухани өміріңізге әкелер пайдасы тұрғысынан оны тым жеткіліксіз деп бағалайсыз. Өйткені олар үнемі өнермен, табиғатпен шұғылданса да, ағынсыз судың тұңғиығында қалғандай қор сезініп, Жаратушыға жетелер жолды таба алмай, тұрған жерлерінде арқандалған аттай шыр айналып алысқа ұзай алмаған.
Тәфәккүр үшін мұндай мағлұматтардың ешбір пайдасы жоқ. Олай болса, тура жолдағы тәфәккүр немесе тәфәккүрдегі тура жол тек қана Аллаһтың ақылымызды азықтандырған аян-баяны арқылы, заттар мен құбылыстарды терең зерттеу арқылы ғана өз межесіне жетпек.
7. Қиялдағанда да тура жолдан таймау
Қиял – адамның ішкі тебіренісі, рухтың ұзаққа сермеген қанаты, ақиқат ауылынан өзінше түйіп-білген мағыналар жиынтығы. Ол – адамның жан дүниесіне түскен сыртқы әлемнің ұшқындары, өткен күндер айнасындағы болашақтың бет-бейнесі.
Қиял – қисын мен суық ақылға бой бермейтін, уақыт пен кеңістікке бағынбайтын өзінше әлем. Кейде ол бес сезімнің әсерінен заттар мен құбылыстарды елестету арқылы өзіне тән таным-түсініктің табиғатына қайшы келмейтін нақыштарды дүниеге әкеледі.
Күнделікті тіршілікте елеусіз көрініс қиялымызда қанаттанып, өзгеше өң алады. Естігеніміз бойынша түрлі қиялға берілеміз. Бірдеңенің дәмін татқанда, тіпті денемізге әсер еткен нәрселерден, мысалы, іш ауруының өзінен қайдағы бір қиялға беріліп кетеміз. Біреуден естіген оқиға өзіміз көрген басқа бір оқиғаны қозғап, өзімізше қиялға шомамыз.
Намазхан жүзі нұрлы кісілерді көргенде, саңлақ сахабалардың ғибратты ғұмыры елестей бастайды да, қиялға шомып, ақыл-есімізді «қайтсек елімізге пайдалы қызмет етеміз» деген терең толғаныстар билеп алады.
Қиялға берілгенде де игі ниеттен аумау керек. Мысалы, намаз оқығанда, дұғаға қол жайғанда, Қағбаны қаумалаған халыққа қарағанда немесе сол халықтың ішінде болғанда, қиялымызда өзімізді жер бетінен сонау Сидрәтул-мүнтәһаға[11] дейінгі аралықта намаз оқып, дұға жасап, тауап етіп Жаратқанға жалбарып жатқан періштелермен бір сапта тұрғандай сезінеміз. Сондай-ақ өзіңнен өзің қалып, оңаша намаз оқыған кезде де жамағат мұсылманның арасында тұрғандай сезінеміз, олардың алақан жайып бізбен бірге «әумин» дегенін қиялымызда елестетеміз. Осындай рухани сезімнің арқасында жалғыз болсақ та, осы қиялымыз бізге ерекше күш дарытып, миллиондардың аузымен дұға етеміз, ақылымен есте сақтаймыз, көзімен көреміз.
Осындай үлкен жамағат ішінде әрі кең көлемді шеңберде құлшылығымыз барынша берекеленеді, қабырғалары айнамен қапталған бөлмеде айнаға түскен бірдің мыңға айналғаны секілді біздің бір құлшылығымыз мыңға татиды. Сөйтіп, бізге жамағатпен құлшылық ету бақытын сыйлайды. Міне, мүміннің қиялы – осы, әрі бұл – сауап әкелетін қиял.
Жамандық пен күнә жолында да қиялға берілуге болады. Жамағатқа қосылмай, жалғыз өмір сүрген адам жамандық пен күнәға апаратын қиялдың құрбанына айналады. Сөйтіп, бір көргеннен, бір естігеннен қиялға берілуі ғажап емес. Мұның ақыры күнәға ұрындыруы мүмкін. Жоғарыда айтқанымыздай, шайтанның қиялымызға салған әрбір уәсуәсасы елес болып көлбеңдеп қоя береді, іле зина жасауға жетектеп әкетеді. Әсіресе, бұл қиялды нәпсі қолпаштаса, оның орындалуы тіптен оңайлайды. Сондықтан адам ісімен күнәһар болмаса да, осылай күнәны қиялдағандықтан, қиялымен күнәһар болады. Олай болса, қиялымыздағы осындай ой, сурет не қияли жылан-шаяндарды біліп, олардың алдын алып, тұзағына түспеуге, егер түссек, құтылып шығуға тырысуымыз керек.
Біз ненің әсерінде қалсақ, қиялымызда да соның кескін-келбеті елестейді. Мысалы, үш күн дәм татпасаңыз, онда зергерлік бұйымдарды немесе ғарыш кемесімен саяхаттауды қиялдайсыз ба, әлде бір жұтым су, бір тілім нан не тамақтануды қиялдайсыз ба? Операция үстелінде пышаққа түскелі жатқаныңызда сізге тәтті тағам туралы айтылса, сіз нені қиялдамақсыз? Кинотеатрда не үйде ұятсыз фильм көріп отырып, қажылықтағы нөпір халықты қиялдай аласыз ба?
Олай болса, Аллаһ тағаланы еске алғысы келгендер рухани самал ескен Аллаһ үйлерінің магниттік алаңына кіру керек.
Адамның иманы қандай дәрежеде болса, қиялы да сол дәрежеде болмақ. Адамның қиялы Жаратушы мен Оның елшісін тану, ақыретке сену дәрежесіне, пәни дүниеге көңіл бөліп-бөлмеуі негізінде өзгеріп отырады. Жан дүниесі бай, саналы, терең ойлы, парасатты, сезімтал адамның қиял әлемі де сол қасиеттерге сай бейімделеді. Бұған қоса қиял әлемі кісінің біліміне, мәдени жағдайына, ой-мақсатына қарай қалыптасады.
Күнделікті экономикалық ахуалды қадағалап, соның әсерімен өмір сүрген адамның қиял әлемі де экономикалық мәселелерден көз ашпайды. Рахат алу үшін өмір сүрген нәпсіқұмар пенденің сөздері – оның қиялының ең анық көрінісі. Бұған керісінше, Отанын ойлаған, елінің дертіне дауа болуға тырысқан, халқына қызмет етуді ойлаған абзал жандарға нұрлы әлемдердің қиял-ғажайып тылсымынан аян келеді. Ұлы мақсатты ойлаған адамның қиялы ешқашан опық жегізбейді.
Қиял дегенде, бейберекет шым-шытырық ойлар да еске түсуі мүмкін. Мүміннің қиялы сөзі мен ісінің шынайылығындай «сыбғатуллаһ» делінген Аллаһ бояуымен боялғандықтан, әрдайым туралықтан адас-пайды. Оның қиялының әшекейі – Ислам қағидаларын қамтыған Расулуллаһтың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сүннеті.
Адам қаласа ойын да, қиялын да тізгіндей алады. Бұл, әрине, сана мен ерік-жігерге байланысты. Адам қалайша уәсуәсаларды жойғаны секілді, өз еркінен тыс қиялға беріліп кетсе де дереу есін жиып ала қояды. Бұл да оның қалауы мен сезім-түйсіктерінің қаншалықты жетілгеніне байланысты.
Құран жаратылыстың басынан ақырзаманға дейінгі аралықты тәфәккүр етіп (ойлап), қиялмен самғауға жол көрсетуде, ақыреттің, жұмақ пен тозақтың көріністерін көз алдыңа әкеледі. Пайғамбарымыз да қасиетті хадис-терімен бұларды бізге үйретуде.
Басқа жағынан алып қарағанда, осындай өте нәзік мәселеде нені қалай ойлау керектігіне қатысты белгілі бір шектеу де қойылған. Мысалы, тәфәккүрге салсақ та Аллаһтың өзін, рухтың кейіпін, ақыретке қатысты мәселелерді тап басып біле алмаймыз, нақты пікір айта алмаймыз. Бар болғаны, жол сілтеген ұлы мүршидтер мен көзімізді ашқан кітаптардың жәрдемімен дұрыс ойлауға, қисынды қиялдауға мүмкіндік таба аламыз.
Мысалы, намаз уақытының кіруін тағатсыздана күтіп отырсыз делік. Сол сәтте қиял әлеміңізде үш ақиқат пайда болды. Намазда ойыңызды бөлмес үшін, екеуін «иншаллаһ» деп есіңізге сақтайсыз. Намаздан кейін «иншаллаһпен» есіңізге сақтаған екеуін еске түсіре аласыз да, үшіншісі еске түспейді. Қиялға келгенді «иншаллаһ» деп еске сақтау өте маңызды. Дегенмен қиялыңды бақылау, оны іс жүзінде орындау одан да маңызды.
[1] екіжүзді дегенді білдіреді, араб сөзі (ауд.)
[2] Мүслім, Тәуба 12, 13; Тирмизи, Қияма 59; Ибн Мажә, Зүһд 28.
[3] Байхақи, Китабуз-зүһдил-кәбир, 2/157; Ажлуни, Кәшфүл-хафа, 2/222.
[4] Ажлуни, Кәшфүл-хафа, 1/511.
[5] Юсуф сүресі, 12/53.
[6] Мүршит – жол көрсетуші, бағыт-бағдар беруші, мүжәддид – әр ғасырда бір туатын ірі дін ғұламасы (– ауд.).
[7] Қараңыз: Әли Имран сүресі, 3/190-191.
[8] Ибн Кәсир, Тәфсирул-Құранил-азим, 1/442.
[9] Қараңыз: Ажлуни, Кәшфүл-хафа, 1/370.
[10] Ирам бағы жұмақтағы бау-бақшаны еске түсіреді. Оны Ад қауымының билеушісі Шаддад жасатқан. Сирияда немесе
еменде болған деген жорамалдар бар.
[11] Миғраж оқиғасы кезінде Пайғамбарымыз көтерілген аспанның жетінші қабаты немесе материалдық әлемнің ұшқар шегі (ауд.).
- жасалған.