Një vështrim historik mbi tolerancën dhe mirëkuptimin ndërfetar në Shqipëri
Një vështrim historik mbi tolerancën dhe mirëkuptimin ndërfetar në Shqipëri
Prania dhe bashkekzistenca e tre besimeve të popullit shqiptar: musliman, ortodoks dhe katolik, ka bërë që toleranca ndërfetare të jetë një domosdoshmëri historike, duke shërbyer kështu, si mjet dhe faktor, që ka siguruar unitetin kombëtar dhe ekzistencën tonë si komb, megjithëse shqiptarët kurrë nuk e kanë ndarë përkushtimin fetar nga interesi kombëtar.
Në fakt asnjë fe, nuk mund dhe nuk duhet të predikojë diskriminimin njerëzor për shkak të ndryshimeve të besimit, sepse të gjitha kanë në bazën e tyre barazinë njerëzve para Zotit. Nocioni “vëllazërim” buron nga çdo fe me të njëjtin kuptim: paqe, mirëkuptim, respekt i ndërsjellët i njerëzve të çdo besimi dhe jo “homogjenizim” apo “supremaci”.
Anakronike e naive është dhe mendësia që kërkon të gjejë rrënjët e “fesë më të vjetër” në Shqipëri. Kjo ka shpjegimin e vet historik, ashtu siç ka shpjegimin historik pse feja islame u përqafua nga shumica e popullit shqiptar. Faktet ndodhin në rrjedhën e logjikën e tyre historike.
Janë faktorët historikë, shoqërorë e psikologjikë ata që kushtëzuan përqafimin e fesë islame nga shumica e popullit shqiptar në të gjitha trevat e veta. Është absurde e naive të flitet për konvertim të detyruar, sepse feja nuk zë e nuk lëshon rrënjë, në qoftë se nuk prek botën shpirtërore të njeriut. Akoma më naive tingëllon teza e “konvertimit të detyruar” sot, kur një musliman shqiptar ka disa breza që e trashëgon besimin e tij. E në fakt në këto kohë, para çdo besimi fetar, shtrohen pyetje shumë më të rëndësishme për t’u zgjidhur, sesa nxitja e debateve të tilla, qofshin ato të trilluara edhe nëpër ishuj artificialë të fshehura në faqe romanësh.
Restaurimi i lirisë së fesë në Shqipëri, ka ringjallur debate të ndryshme në literaturën e sotme rreth demokratizimit të mundshëm të shoqërisë multifetare shqiptare dhe përpjekjeve për të përballuar mundësitë për bashkëpunimin ndërmjet komuniteteve fetare. Në fakt, ndryshe nga disa vende të Evropës Qendrore dhe Lindore, procesi i demokratizimit në këtë vend, nuk solli inate apo mëri fetare ndërmjet komuniteteve të ndryshme fetare. Çështja fetare ka hapur debate brenda shoqërisë shqiptare e jashtë saj, ndoshta më shumë në formë latente, mbi vendin e Shqipërisë në Evropë, ose në botën muslimane, si dhe në çështje të tjera të marrëdhënieve ndërmjet feve dhe identitetit kombëtar. Megjithatë, të gjitha këto debate lindin për arsye se shoqëria shqiptare nuk është më ateiste, e izoluar, statike, por ajo lëviz gradualisht drejt një faze, e cila përballet dhe lind një sërë çështjesh shekullare dhe fetare.
Në krijimin e një fryme tolerante, krahas feve dhe përfaqësuesve të tyre ndër vite, ka ndikuar edhe trashëgimia socio-antropologjike e shqiptarëve, sistemi shoqëror tradicional dhe ai i vlerave. Faik Konica do të përforconte: “Unë besoj se dihet gjithkund që shqiptarët janë tolerantë për besimet e tjera dhe ndoshta ky është i vetmi vend në Evropë ku nuk ka pasur luftëra fetare”.[1] E kaluara flet qartë për shkallën e tolerancës ndërmjet shqiptarëve të besimeve të ndryshme.
Diskutimet se si ndodhi shndërrimi fetar nuk i shërbejnë së ardhmes demokratike të këtij vendi, madje një debat i tillë sot mbetet anakronik.“Nën këndvështrimin e perspektivës sociologjike, konvertimi paraqet një shkëputje nga një mjedis shoqëror i përcaktuar dhe aderim në një shoqërim të ri”.[2]
Me ndalimin e institucioneve dhe propagandës fetare në Shqipëri më 1967, u shënua një keqtrajtim i barabartë ndaj të tre feve. “Duan dëshmi prej meje, dëshmonte Hafiz Dërguti, që mandej të thonë se i vranë priftërinjtë me dëshmitë tona.... Por unë i kam thënë, më vrisni, por mos e prisni diçka të tillë nga unë”..... Në të njëjtën qeli dhe varr do të përfundonin myftiu i Durrësit Mustafa Varoshi dhe arqipeshkvi Vinçens Prendushi.....[3]
Toleranca fetare është shfaqur si një përbërës i rëndësishëm i modelimit psikokulturor të shqiptarëve, duke kaluar drejt një vetëdije kombëtare për këtë vlerë. “Mungesa e fanatizmit fetar duhet trajtuar si një tipar etnokulturor”, thotë Karaman Ulqini.[4] Autori me tolerancë në këtë kontekst ka parasysh “mendësinë e shqiptarëve, të cilët e pranonin njëri-tjetrin pavarësisht nga besimi fetar”.[5]
Por, a mjafton të flasim për tolerancën fetare vetëm si vlerë kulturore tek shqiptarët, ndërkohë që sot koncepti i tolerancës konsiderohet si një prej shprehive themelore qytetare demokratike? Mbështetur në historinë e këtij vendi, besnikëria ndaj tij nuk mund të fiksohet vetëm tek fetë dhe toleranca fetare, por në një gjykim bashkëkohor të përbashkët të “shqiptarisë demokratike”, që do të thotë një gjykim qytetarie, barazi para ligjit, harmoni dhe solidaritet kombëtar, përfaqësim sa më i drejtë i komuniteteve fetare në strukturat civile, shpirt tolerance dhe mirëkuptimi mbi çështje të ndryshme të jetës së përditshme, etj.. Komunitetet fetare në Shqipëri: myslimanët dhe të krishterët, janë kolona të së njëjtës lartësi dhe gjymtyrë të të njëjtit komb, ku mbështetet identiteti kombëtar dhe demokracia shqiptare.
1. Shembuj të tolerancës ndërfetare ndër shqiptarët
Po të nisim dhe të rendisim shembuj në lidhje me tolerancën fetare ndër shqiptarët gjatë shekujve, nuk do të mundemi t’i përmbledhim në një punim kaq të shkurtër. Por le të jetë kjo një qasje e shkurtër, për t’i lënë vendin më pas një studimi më të gjatë të përmbledhur në një libër, si një studim sociologjik i kësaj çështjeje, sa të rëndësishme, aq edhe delikate për kombin tonë. Megjithatë në këtë punim, janë përmendur vetëm disa nga shembujt e shumtë të tolerancës ndërfetare, të shoqëruara me dipnotat përkatëse.
Në seancën e mbledhjes së Lidhjes së Kombeve të Bashkuara (sot OKB), më 17 dhjetor 1920, delegati i Indisë, duke miratuar dhe quajtur si vepër të mirë pranimin e Shqipërisë në Organizatën e Lidhjes së Kombeve, nënvizonte: "Kur në botë zhvilloheshin ende luftëra ndërfetare, në Shqipëri, muslimanët, katolikët e ortodoksët, jetonin në harmoni dhe ishte fakt i shkëlqyeshëm për një vend me shumicën dërmuese të popullsisë muslimane të kishte këtu përfaqësues një të krishterë dhe një prift”.[6]
Qysh me procesin e islamizimit të shqiptarëve, udhëpërshkruesi italian Pagafeta, kur vizitoi Ravnicën (1568), kishte parë se murgjit e krishterë jetonin të lirë në mesin e muslimanëve dhe në asnjë rast nuk pengoheshin as faltoret, as njerëzit. Kurse udhëpërshkruesi francez Palerine, kur vizitoi Malishevën (1582), mbeti i befasuar nga kallogjerët, të cilët posedonin pasuri të madhe, liri të plotë e mbrojtje nga muslimanët.[7]
Nga ana tjetër, shqiptari i islamizuar, duke i ruajtur traditat me përpikmëri, brenda vetes dhe familjes kishte ndryshuar stilin e jetës, kishte ndërruar emrin, ishte bërë synet, falej, festonte bajramin, agjëronte ramazanin, refuzonte mishin e derrit dhe alkoolin, ndryshoi stilin e varrezave, ndryshoi përshëndetjen, por në kuvende, pleqësime e luftëra, ishte prapë bashkë me vëllain e krishterë që fliste shqip, për të luftuar padrejtësitë.
Në periudhën osmane Kalifi dhe Porta e Lartë i kushtuan rëndësi të pamohueshme tolerancës fetare, duke i dhënë Evropës mesjetare leksione për bashkekzistencën ndërmjet feve e besimtarëve të feve të ndryshme. Bashkësitë fetare të krishtera e hebreje, jo vetëm që toleroheshin, por ata kishin autonominë e tyre.[8]
Shembuj të tillë janë të shumta në regjistrat e dokumenteve historike brendashqiptare. Ata ishin tolerantë ndaj përkatësive të ndryshme fetare. Nuk i detyronin njerëzit të konvertohen, por i ndihmonin ato në të gjitha pikëpamjet. Frang Bardhi përmend ndihmën që i kishin dhënë muslimanët shqiptarë në rindërtimin e kishës së shembur të Kabashit![9]
Konsulli rus në Prizren – Tomofejev (1866) kishte parë xhaminë e Pukës, ku vinin për t’u falur muslimanë e të krishterë nga Mirdita e Dukagjini. Në Lurë, në dasma ftohej Frati, Hoxha e Shehu. Në krye të vendit tek katolikët vihej hoxha ose shehu, ndërsa te muslimanët prifti. Në sofër koka e dashit u ndahej përgjysmë.[10]
Udhëtarja amerikane Roza Wilder Lain, flet për shtëpinë e një malësori katolik të Shalës, ku buka ishte shty deri pas mesnatës, për shkak të përkthyesit - Rexhepit, që ishte musliman. Meqë në shtëpi ata kishin vetëm mish derri, kishin dërguar dikë për të kërkuar ndonjë vezë a mish dhie, në fshatin tjetër matanë maleve.[11]
Bajroni që qëndroi në oborrin e Ali Pashë Tepelenës në Janinë, konstatoi se jo të gjithë shqiptarët ishin muslimanë, disa nga fiset ishin edhe të krishtera, por feja nuk i bëri të ndryshojnë sjelljet dhe zakonet e tyre. Të njëjtën gjë thoshte edhe Grisebach në vitet e 30-ta të shekullit XIX-të: “Shqiptarët janë popullsi që nuk dallohen dot nga aparenca se sa muslimanë e sa e të krishterë janë”. Duke parë këtë, edhe Karaxhiq ka vënë re se midis shqiptarëve muslimanë, katolikë e ortodoksë, “ka pak urrejtje, por ndaj popujve të tjerë jetojnë si vëllezër dhe sikur të ishin të gjithë të një feje”.[12] Jo pse shqiptarët nuk dinin ose nuk e praktikonin fenë, por pse kishin respektin e duhur për njëri-tjetrin në çështje fetare e ato të rëndomta jetësore. “Kurdo që janë thirrur nga Atdheu, shqiptarët e të gjithë besimeve fetare kanë qenë unanim dhe kanë luftuar krah për krah” – kishte vërejtur studiuesi i mirënjohur francez Justin Godard. “Shqiptari, para së gjithash është shqiptar”[13], - thoshte Edith Durham.
Në zonat malore të Shqipërisë së Veriut, vihej re se martesat e përziera nuk ishin një gjë e rrallë. Si rregull, prindërit e krishterë jepnin bijat e tyre si nuse tek muslimanët. Fëmijët e prindërve të tillë, nëse ishin djem bëheshin muslimanë, po të ishin vajza, ato edukoheshin në besimin e së ëmës. Kështu në zonën malore të Shqipërisë së Veriut emrat muslimanë ishin aq të pëlqyer saqë ata përdoreshin në vend të emrave të mirëfilltë të pagëzimit.[14]
“Është me rëndësi të vërehet, se mbrojtësi im, megjithëse ishte katolik, mbante emrin muhamedan Mehmed, zakon ky që ndeshet shpesh te fiset e Malësisë”[15], thotë Steinmetz.
“Për emrat muslimanë, unë mund t’ju siguroj faktin se ata (shqiptarët[16]) i donin, por meqë nuk mund t’u pagëzonin me ta, i merrnin ato më vonë”.[17] Kështu ndeshen edhe emra të dyfishtë si Gjon Mehmedi dhe Selim Gjoni. Mjafton të shikosh edhe sot Numëratorin Telefonik të Shqipërisë, që t’i vëresh këto shembuj të shumtë.
Kështu në shek. XIX në Berat vetë gratë e krishtera mbanin kostum musliman dhe perçe.[18] Jeta e përbashkët e lidhur ngushtë ndërmjet të krishterëve dhe myslimanëve, ka bërë që festat e njëri-tjetrit t’i festonin bashkë. Kështu ndodhte që kishte edhe nga muslimanët që merrnin pjesë në kishë, p.sh. ditën e Shën Ilias, vërejtur kjo edhe nga Marino Bici. Madje ka pasur edhe klerikë katolikë që kanë shkëmbyer pika gjaku me bajraktarë muslimanë dhe kështu janë bërë vëllezër gjaku.[19]
Në gjysmën e shek. XIX, në fshatra të varfra ishte e zakonshme që po e njëjta hapësirë, po i njëjti lokal shërbente të dielën si kishë, kurse në ditë feste si xhami.[20]
Priftërinjtë në zonën malore të Shqipërisë së Veriut, ishin të nderuar edhe nga muslimanët. Madje kur prifti katolik shkonte dhe bekonte shtëpitë e katolikëve, ai bekonte edhe ato të muslimanëve me aprovimin e tyre, bile ata jepnin edhe lëmoshën njëlloj si katolikët. Ndodhte shpesh gjithashtu që katolikët përshëndeteshin me shprehjet e muslimanëve dhe muslimanët me atë të katolikëve, sidomos në betime si, “vallahi”, “pasha të katër ungjijt e shenjtë”, etj.[21]
Përbrenda fiseve me besime fetare të përziera të Shqipërisë së Veriut, nuk ka arritur puna deri në grindje; edhe nëse puna ka ardhur deri atje; kjo ka ndodhur mes fiseve të ndryshme për çështje jofetare. Marrëdhëniet e mira mes muslimanëve dhe të krishterëve, vërtetohen nga të gjithë udhëtarët.[22]
Gjithashtu, edhe Urdhrat muslimane të dervishëve, si tarikatet e ndryshme dhe Bektashinjtë, përfaqësonin një tolerancë shumë të përhapur ndaj jomuslimanëve, gjë që atyre iu siguroi një dashamirësi të caktuar nga ana e popullsisë së krishterë. Është për t’u theksuar se dervishët në përrallat e popujve të Ballkanit kanë dalë shumë shpesh dhe vetëm në role pozitive. Urdhri i dervishëve bektashinj ka dalë në fillim në Azinë e vogël, në një hapësirë ku me tolerancën e theksuar fetare të princërve selxhukëve dhe osmanë, ekzistonin elemente të krishterë dhe muslimanë krah për krah njëri-tjetrit.[23]
Një eveniment i rëndësishëm në historinë e bashkëjetesës së shqiptarëve është edhe Lidhja e Prizrenit. Kështu në gjysmën e dytë të muajit maj të vitit 1878, u mblodhën në Prizren rreth 300 përfaqësues nga e gjithë Shqipëria, në shumicën e tyre muslimanë, ku ndërmjet tyre kishte edhe turq.[24] Mbledhja e parë u bë me 23 Maj në Xhaminë e Bajrakut (Bajrakli). Pra në xhami kishte edhe përfaqësues të krishterë. Kurse me 10 qershor 1878 mbledhja u zhvillua në Medresenë e Mehmed Pashës (sot muzeu, apo siç njihet si shtëpia e Lidhjes së Prizrenit[25]), ku morën pjesë edhe bejlerë nga Bosnja dhe Hercogovina. Për Shqipërinë e Jugut Abdyl Frashëri organizoi një mbledhje në Teqenë e Bektashinjve të Frashërit, që u deklarua solide në Lidhjen e Prizrenit. Kurse qendra e Lidhjes për Shqipërinë e Veriut ishte Shkodra, ku shqiptarët katolikë punonin bashkë me muslimanët.“Ka po aq të krishterë në Lidhje sa dhe muslimanë”, i thoshte një nga udhëheqësit e Lidhjes nga Shkodra udhëtarit anglez Knight.[26]
Një nga personalitetet shqiptare muslimane ka qenë edhe Hoxhë Rexhep Voka nga Tetova i cili ka shërbyer edhe si myfti i Manastirit, i cili ka thënë: “Shqiptarët duhet të ngrihen mbi dasitë fetare dhe të jenë të bashkuar. Të mos themi ky është musliman dhe ai është i krishterë, jo toskë, jo gegë, sepse të gjithë jemi shqiptarë, jemi një fis e një farë”.[27]
Me shpalljen e Kushtetutës së 1908, në Shqipëri janë bërë festime për favoret dhe liritë që i janë bërë shqiptarëve. Kështu në Shkodër muslimanët kanë hedhur valle para katedrales duke festuar së bashku me katolikët, e duke u betuar me dorë në Kur’an dhe revole.[28]
Kuptohet që historia e tolerancës dhe harmonisë ndërfetare të shqiptarëve ka pasur dhe sprovat e veta. Por ato janë kaluar me guxim dhe gjakftohtësi. P.sh. më 28 Mars 1897, tek dera e Xhamisë së Rus-Maxharit në Shkodër u gjet një derr i therur! Muret e xhamisë nga brenda, vende vende ishin lyer me gjak derri, e diku-diku ishte varur ndonjë copë mishi. Ky incident ishte veprim i nxitur nga armiq të jashtëm të shqiptarëve dhe shkaktoi pakënaqësi ndërfetare. Për të shuar këtë mosmarrëveshje, u caktua një komision prej muslimanësh e katolikësh. Në krye të komisionit ishte Mustafë Agë Sykja dhe Dedë Gjo Luli. Sipas marrëveshjes do të ndëshkoheshin provokatorët, të cilët ishin kapur, kurse procesin e vulosi edhe Dedë Gjo Luli. Kur e pyeten Dedën si e vulose atë proces që dënonte disa bashkëfetarë të tij, ai u përgjigj: “Po të më thoshte Mustafë Aga me u ba musliman, do ta pranoja propozimin e tij, e jo ma me vu myhyr në mazbat për tu pajtue me vllaznit tanë”.[29]
Një rast tjetër i ngjashëm: disa katolikë deshën të djegin xhaminë e Lezhës. Këtë e merr vesh At Gjergj Fishta dhe me t’u errësuar, shkon tek xhamia. Kur ato shkuan për ta djegur, Fishta u flet në emër, dhe ato të çuditur i thonë: “Si mor At ti edhe prift edhe hoxhë?” Fishta ju përgjigjet thjeshtë: “Jo, unë jam prift, por meqë Hoxha kishte ca punë në Shkodër, me tha mua me e rujt se edhe kjo është shpia e Zotit për shqiptarët!...” Fishta, në Lahutën e tij të famshme, për hir të tolerancës, shkruante: "Edhe un frati tham t'vërtetën / me muslimanët e baj fli veten / Varrem n'krab; lidhem n'vargaj / E Shqipënin un' nuk e l’shoj".[30]
Më 1861 u përurua shkolla françeskane, e cila megjithëse nën sundimin osman, pa kurrfarë pengese përgatiste kuadro të reja të klerit katolik françeskan. Më 1878, u hap shkolla e parë e klerikëve jezuitë (po ashtu në Shkodër) e cila funksionoi deri në vendosjen e regjimit komunist në Shqipëri. Më 1898, filloi botimi i revistës "Lçia e zemrës së Jezu Krishtit". Më 1899 u krijua shoqata letrare "Bashkimi" me drejtorin e saj abatin e Mirditës Preng Doçin.
Shprehje e tolerancës ndërfetare dhe e qëndrimit vëllazëror në mes të qytetarëve të besimeve të ndryshme është dhe fakti se kolegjin Saverian (shkollën e jezuitëve) në Shkodër, një qytet i traditave të harmonisë fetare, e ndoqën përveç nxënësve katolikë, edhe 159 nxënës muslimanë dhe 99 nxënës ortodoksë (këto shifra janë deri në vitin 1928). Nga libri “50-vjetori i kolegjës saveriane” mësojmë se në këtë kolegj jepej edhe mësimi i fesë islame për nxënësit muslimanë, ku ka dhënë mësim të kësaj feje klerikët: Hoxhë Musa Efendi Boriçi (1883-1897), Ismet Efendi (1889-1898), Fejzi Efendi (1899-1903), Fejzulla Efendi (1905-1907), kurse për lëndë të ndryshme jo fetare kanë dhënë mësim mësues muslimanë si: Ethem Osmani, Beqie Sejdia, Hajdar Sejdini, etj.
Në mes të nxënësve muslimanë përmendim të ndriturin Faik Konica (1875-1943), shkrimtar, publicist e enciklopedist i madh, gjuhëtarin e madh dhe ballkanologun e shquar Tahir Dizdari, patriotin Teofik Bekteshi, bashkëpunëtor i të përkohshmes “Djalëria”. Këtu mësoi mjeku i shquar në fushën e pediatrisë Salaudin Bekteshi, pionieri i arsimit kombëtar, publicisti, historiani, etnografi Hamdi Bushati. Në bankat e kësaj shkolle mësoi shkrimtari dhe studiuesi i letërsisë shqipe Arshi Pipa si dhe juristi Myzafer Pipa. Në këtë shkollë mësuan edhe dhjetëra e dhjetëra nxënës të tjerë muslimanë, të cilët më vonë u diplomuan në fusha të ndryshëm të kulturës, të shkencës, të ushtrisë, etj. Edhe në shkollën e motrave stigmatine, krahas vajzave katolike, mësuan edhe disa vajza muslimane.
Po kështu shkollën ushtarake turke që u përurua në vjeshtën e vitit 1902, veç nxënësve muslimanë, e ndoqën edhe nxënësit katolikë (Patuk Saraçi, Lec Shkreli, Kolec Deda, Tom Çeka, Zef Haxhija, Zef Ashiku, etj.). Në këtë shkollë kremtohej festa e Shën Gjergjit. Për këtë bëhej një ekskursion në Zallin e Kirit. Piqej mish e gatuhej hallvë. Në ceremoninë që organizonte shkolla merrnin pjesë prindër dhe autoritete muslimane, katolike dhe ortodokse.
Kurse në Beran të Kosovës, në një shtëpi rrinin bashkë 12 të krishterë dhe 18 muslimanë. Nji vlla ishte ba musliman, tjetri mbet i krishterë prej Berishet. Ky muslimani ishte i zoti i shtëpisë, e po m’thotë, eja zotni n’shpi teme se kam edhe disa t’krishtenë, vjen hoxha për ne, e do të vij edhe prifti për ta, por më parë eja e më beko varrin e nënës time se ka dekë e krishterë. Menjëherë m’prini maje nji kodre ku ishin vorret e t’parve t’vet, shkon te vorri i s’amës e i thotë: “O more nanë, ke mendue se s’ta bie priftin, qe ta pruna”. E kur thojsha “Epja Zot pushimin e pasosun” ai prapa thoshte, amin. N’shpi na pritne mirë. Kur e thamë pjesën e ruzares, muslimanët nuk banin za. Kur erdh koha e meshës i qita jashtë, por për para se me çue meshën madje n’uratë e mija, kishe përbri një musliman që falej.[31]
Nga një mjedis i tillë, në Lurë doli personaliteti i njohur Imzot Nikollë Kaçorri, arqipeshkv i Durrësit, babai katolik që quhej Vokërr dhe nëna muslimane Mihane. Nëpër fshatra të Labërisë, dikur ekzistonte zakoni që hoxha të merrte për nuse të djalit bijën e priftit, ndërsa prifti për djalë të vet, merrte vajzën e hoxhës.[32] Në shtëpinë dyzetfrymëshe të Tahir Ademit në Llugaxhi për pashkë e krishtlindje, ushqimet i përgatisnin gratë muslimane, ndërsa për bajrame gratë e krishtera.[33] Vëllezërit At Martin Sirdani dhe Dom Aleksandër Sirdani të mbetur jetimë, i rriti Hoxha i Gucisë, i cili më vonë i mori me vete në Shkodër dhe i vendosi në shkolla për të ndjekë rrugën e priftërisë.[34]
Hafiz Musa Dërguti që kishte mbaruar Universitetin e Stambollit, jep shembullin e mirëkuptimit dhe tolerancës maksimale fetare që mund t’i shërbejë si shembull shumëkujt edhe sot. Meqë burgu për shumë predikues islamë dhe klerikë, ka qenë detyrimisht një shtëpi e dytë dhe një shkollë jusufiane, e tillë ishte edhe për Musa Dërgutin, për të cilin At Zef Pllumbi tregon: “Ai na respektonte e për këtë kishte stimën e dashurinë e ne të gjithëve... Ishte shumë i devotshëm, por jo fanatik...”.[35]
Ndërkaq, protesta e atdhetarit Filip Kraja, drejtuar Qeverisë së Vjenës, shkaktoi largimin e gjeneralit Trolman, për shkak të reprezaljeve që u kishte bërë malësorëve muslimanë të Mbishkodrës.
Në kohën kur At Anton Harapi hartonte memorandumin e famshëm të 1918-s drejtuar Fuqive të Mëdha, të nënshkruar nga të krishterë e muslimanë, kur Imzot Sereqi i shkruante Lidhjes së Kombeve se në Shqipërinë, që rrezikohej të zhbëhej, kristianë e muhamedanë janë vëllezër dhe duan të jetojnë në të njëjtin shtet, pikërisht në këtë kohë, në mitingun madhështor, organizuar në sheshin e Tiranës, kleriku dhe patrioti Vehbi Dibra (Agolli), luftëtar i orëve të para, deklaronte: "Jemi mbledhë këtu, që Kosova e Çamëria t'i ngjitet Shqipërisë plotësisht indipendente,…jemi të gjithë bij të një gjaku e të një trualli."[36] At Anton Harapi, bashkëjetesën dhe tolerancën e shihte si mjet bashkimi kombëtar sa herë që atdheut i kanosej rreziku. Më 1944 ai nënvizonte: "Bashkimi i tri klerëve asht leva ma e fuqishme për të sigurue bashkimin e shpëtimin. Nuk shpëton, jo, as xhamia pa kishën, as kisha pa xhaminë, por as njena, as tjetra pa Shqipninë… me të gjithë atdhetarët…afrim, dashuri, vllaznim" Hyzmeqarëve të dorës së huaj i thoshte: "Po fole në këtë rast, ke qitur tharmin e shqetësimit, je atentator i vëllaznimit, i rrezikshëm për besim e shtet..." [37]
Haxhi Vehbi Dibra, i cili për 17 vjet rresht qëndroi në krye të hierarkisë më të lartë të klerit musliman, u drejtohej hapur besimtarëve: "Kristianë e muslimanë janë vëllezër shqiptarë të pandarë... Ta duam njëri-tjetrin...…t'i tregojmë botës mbarë se shqiptarët pa dallim feje, janë vëllezër si bij të njëshëm të së dashurës sonë Shqipëri".[38] Ai thërriste besimtarët shqiptar të zgjohen nga gjumi, sepse dashuria për diturinë e për Atdheun është pjesë e besimit. Në pozitën e kryemyftiut, në Kongresin Musliman Shqiptar, mbajtur më 1923, në fjalimin e mbajtur në momentin më të rëndësishëm të historisë kombëtare, prapë përsëriste me sinqeritetin e me seriozitetin më të madh: “musliman, katolik dhe ortodoks, në pikëpamje të kombësisë kemi një lidhje vëllazni të plotë e të patundshme, e nuk mund të thuhet e të kuptohet asnji send që e tund atë vllazni të plotë. Çështja e fesë asht nji çështje e posaçme e secili asht i lirë për me e sigurue forcimin e fesë së vet...”[39] Ai ka qenë gjithashtu edhe pjesëmarrës në shpalljen e pavarësisë, si dhe në dokumentin e arkivuar në Arkivin e Shtetit, gjendet edhe fetvaja (ligjshmëria islame) e tij në lidhje më përdorimin e flamurit shqiptar me shqiponjë, si një simbol i bashkimit kombëtar.
Haxhi Ali Elbasani që drejtonte gazetën “Zemra” (Yürek), në minberet (shkallët e ligjërimit) të xhamive, po edhe në gazetë porosiste besimtarët e lexuesit e gazetës se: "Muslimanët duhet t’u shtrijnë dorën kristianëve, sepse kjo e forcon kombin shqiptar". Sami Frashëri vendosmërisht deklaronte se: “...muslimanë dhe katolikë, ortodoksë, gjithë shqiptarë sa janë dhe tek janë, janë vëllezër... janë një trup një mendje, një qëllim, një besë!”[40]
Seid Nadjeni - Hoxhë Voka i Dibrës, nga minberet e xhamive, predikonte shqip: “...me u zgjue kombi, me mësue gjuhën e tij, me i dalë zot vetes". Haxhi Ibrahim Kaduku, nga Shkodra, nënkryetar i Komunitetit Musliman, si dhe myfti i Kavajës deri në 1949, i cili ishte me arsim universitar dhe njohës i mirë i gjuhëve perëndimore dhe orientale, në predikimet e së xhumasë thërriste: “jemi njerëz të një gjuhe, të një gjaku e të një vendi”. Sipas familjarëve të vet[41], ai në një udhëtim me makinë ishte ulur në sedilje pranë një prifti dhe kishin biseduar gjatë gjithë rrugës, gjë që kishte habitur të gjithë ata që i kishin parë.
Në thirrje të kësaj tolerance, predikonte edhe Haxhi Hafiz Muhamed Bekteshi: “Të gjithë njerëzit janë krijesa të Zotit xh.sh... të gjithë i përkasin Atij, dhe tek Ai do të shkojmë, prandaj ta duem njani tjetrin të mos krijojmë asnjë konflikt por të punojmë për të mirën e kombit..”[42]
Sa kuptimplote dhe sa domethënëse janë fjalët e Mulla Idriz Gjilani: "S’ka fe pa atdhe...[43] Të ndihmojmë njëri-tjetrin me fjalë, me penë, me pasuri, të duhemi si vëllezër... Lexoni o mualimë të urtë sa e mirë dhe sa e kuptueshme është feja islame, kur shpjegohet shqip, në gjuhën e Zotit për shqiptarët... Kemi tri fe, por vetëm një atdhe të përbashkët, një gjak vllaznor, një gjuhë e një diell, Një Zot. Detyrë mbi detyrat kemi vllaznimin dhe mbrojtjen e Atdheut”[44]
Po të shohim në histori, ishte pikërisht Ilo Mitke Qafëzezi, një i krishterë, ai që botoi fragmentet e para në shqip të Kur'anit, duke i vënë titullin "Këndim".
Çka do të vlente sot më shumë se këshilla e Sheh Ahmed Shkodrës, që duke folur për tolerancën fetare e unitetin kombëtar, kundër atyre që donin ta prishin këtë unitet: “Tuj shti ndonji mikrob i cili shkakton shkatërrimin e bashkimit pse shqiptarët janë me nji gjuhë, me nji kombsi, prej nji gjaku, prej nji race dhe prandaj duhet me i dhanë dorën njani-tjetrit.”[45]
Kur më 28 Nëntor 1913 (në përvjetorin e parë të pavarësisë), u ngrit në Shkodër flamuri kombëtar, në mitingun madhështor ishin bashkuar vëllazërisht muslimanë e të krishterë dhe brohoritën njëzëri: “Rroftë Shqypnia”. Atë natë kambanorja e kishës së Gjuhadolit u lidh me minaren e xhamisë së fushës Çelë nëpërmjet një teli ku valëvitej flamuri kombëtar ndërmjet rreshtit të gjatë të kandilave të kuq e zi (ngjyrat e flamurit kombëtar).
Fishta shkruante: “Ishin mbledhë t’thuesh 20 mijë vetë me zotnitë Shkodranë, ku ishin ma t’zgjedhunt... M’atë ditë për tamand m’asht gzue zemra, jo vetëm pse ishem tujë pa muhamedan e t’kshtenë t’vllaznuem nen hije t’bajrakut (flamurit) t’Shqypniës, por edhe për burrni e bujari, me t’cilën ky popull ishte tujë u interesue për interesë mae t’gjalla t’Shqypniës e t’vendit t’vet. Kështu kishte dashtë me punue gjithmonë për Shqipni: popull e punë shum; zhurmë, saa maa pak”.[46]
Një zi e madhe pati mbuluar mbarë Shqipërinë më 30 dhjetor 1940, kur mbylli sytë atdhetari, e poeti i shquar, At Gjergj Fishta. Zija ra mbi të gjithë shkodranët pa dallim feje dhe të gjithë u mblodhën me lot në sy tek varri i tij. Folën dy personalitete të shquara të kulturës dhe të atdhetarisë shqiptare. Duam të kujtojmë se një ndër fjalimet më prekëse dhe më dinjitoze në këtë ceremoni, ishte ai i Hafiz Ali Krajës.
Kjo ceremoni ishte një demonstrim i shkëlqyer i unitetit, bashkimit e vëllazërimit ndërfetar. Ndër të tjera, Hafiz Ali Kraja thekson: “... Vepra jote, o poet, ka për të formue një faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të Kombit! Të jesh i bindun, o poet i madh, se shqiptari me "Lahutën e Malcisë" ka për të qenë gjithmonë kryenaltë, siç janë helenët me "Iliadën" e persianët me "Shahnamen"... Sot djelmënia intelektuale me Lahutën tande në dorë të nep besën shqiptare, tue t'u betue se idealin tand të naltë, që shprehe për kombësinë shqiptare do ta ruejë e do ta mbajë si gja të shenjtë morale".
Edhe libri i këtij kleriku musliman të ditur si Hafiz Ali Kraja (Tari) gjithashtu ka argumente të tolerancës fetare në shërbim të unitetit kombëtar. Vetë titulli i librit “Feja islame nuk pengon bashkimin kombëtar” (botuar më 1924) është shumë domethënës.
Edhe Shefqet Muka, autor i disa veprave nga islamologjia shqiptare, në simpoziumin më 1931, me rastin e 60 vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës, mbajti kumtesën "Vepra e Gjergj Fishtës për zgjimin kombëtar". Fishta kishte raporte shumë të mira familjare edhe me Haxhi Hafiz Muhamed Bekteshin.[47]
Të moshuarit në Shkodër tregojnë se në Pazar gjatë muajit të Ramazanit, tregtarët katolikë i mbyllnin dyqanet, sidomos pijetoret dhe gjellëtoret. A nuk tregon ky veprim fisnik respektin e ndërsjellët, vëllazërimin, tolerancën dhe harmoninë ndërfetare në mes të qytetarëve shkodranë, të krishterë e muslimanë? Fishta shkruan tek “Hylli i Dritës”: “...Ndërmjet muhamedanëve dhe kristianëve të prefekturës së Shkodrës mbretnon një qetësi e plotë. Ktij mendimi asht edhe statuti e konvencioni, qi Shteti shqiptar ka me Lidhje të Komeve.”[48]
Për vëllazërimin e harmoninë e besimtarëve të feve të ndryshme, sidomos të malësorëve, Fishta shkruan: “Edhe atje, ndoshta elementët e ndryshme (fetare) janë të ndamë me shpija e me lagje, por jo me punë; pse atje kuvendin e kanë s’bashku, mort e dasëm i kanë s’bashku; bashkë dalin në jaz t’ujit, bashkë ndër të kremte të shoqi-shoqit e mjeshtrit-edhe pritat (e gjakmarrjes) i vendosin s’bashku”. Ose: “Në Veri të Shqypnisë, pra asht nji Bajrak (bajraku i Hotit) ku të gjithë janë katolikë përpos shpisë së bajraktarit qi asht muhamedan. Tash ndodhi qi n’vjetin 1904 kisha e atij bajraku mbet pa meshtar për shum ditë. Kur qe një dit nder dit, Bajraktari me një tjetër në krye t’atij vendi, po ulej në Shkodër fill e te i pari i Fretënve, e, e muhamedan tuj kenë, i thotë: “Pasha Zotin, Zotni, kisha jonë ka mbetë keq pa Fratë. As s’ka kush na beko shpirt për s’gjalli, as vorret për s’dekuni. Rixha kam me zotninë tate me na çue Fratin sa ma parë te kisha se kem mbetë keq.
Kaq me interes pra aj Bajraktar muhamedan për çashtjen e të dërguemit të Meshtarit katolik n’atë kishë!”[49]
Në Pazarin e vjetër të Shkodrës (një nga pazaret më të mëdhenj të Rumelisë), një nga ditët kryesore të tregtimit ishte e diela. Meqë e diela ishte një ditë pushimi dhe ritesh fetare për kristianët, paria e qytetit vendosi që e diela të hiqej si ditë kryesore e tregtimit dhe ditë të tilla u caktuan e mërkura dhe e shtuna.
Hasan Riza Pasha, vali e komandant i Shkodrës në periudhën 1911-13, megjithëse përfaqësues i Shtetit Osman, ai e çmoi shumë lart veprën "Lahuta e Malcisë". Kështu që, propozoi që Atë Gjergj Fishtës t'i akordohet medalja e Sulltanit, Mearif II, që gjithsesi është një mirënjohje me shumë vlerë që deri më sot, pothuajse nuk është përmendur fare.[50] Një paradigmë që shkëlqeu në madhështinë monumentale të Atë Gjergj Fishtës, është koncepti i tij se duhet të ekzistojë te shqiptarët toleranca fetare në mes dy komuniteteve, në mes atij të krishterë dhe musliman, gjë të cilën e ka kultivuar ky poet i letrave shqipe, duke e shprehur qoftë në veprën e tij letrare, qoftë në shkrimet teorike e publicistike, qoftë në jetën e tij të përditshme, qoftë në raportet ndërqytetore.
Toleranca ndërfetare komunitetesh të ndryshme me pjesëtarët e një fisi, të një gjuhe, të një historie, të një etnopsikologjie e një kolosi si ai, ka qenë e një rëndësie të madhe për krijimin e një atmosfere mirëkuptimi dhe ndërkomunikimi të një rrethi më të gjerë qytetarësh, të një kohezioni më se të nevojshëm për të gjitha kohët, por më tepër të një kohe krizash politike apo sociale.
Një prej rasteve ka qenë në raportet që kanë ndërtuar në mes tyre, dy autoritete të Shkodrës: At Gjergj Fishta dhe valiu e komandanti i Shkodrës në periudhën 1911-13, Hasan Riza Pasha, i cili duke e vlerësuar shumë lart veprën "Lahuta e Malcisë", ndikoi që Atë Gjergj Fishtës, pas propozimit të Pashës, t'i akordohet medalja e Sulltanit, Mearif II. Sipas asaj që tregohet në librin "At Gjergj Fishta, libër përkujtimor" Shkodër 1941, fq. 96, thuhet se Hasan Riza Pasha ka qenë i ftuar dhe ka shkuar në sallonin e shkollës françeskane në shfaqjen e dramës së Fishtës dhe në dalje e ka përgëzuar autorin për veprën e suksesshme, ndërsa qeverisë në Stamboll i shkruan: “Asht nevoja me e shtie në binarë e jo ma me e ndrydhë nacionalizmin shqiptar.”[51] Hasan Riza Pasha i pati propozuar Fishtës që të përpilonte në gjuhën shqipe, tekstin e një marshi që do ta këndonin ushtarët shqiptarë gjatë parakalimit. Fishta e përpiloi tekstin dhe Pasha, siç thuhet, "ia "shpërbleu njëqind fish tue ia pague strofë e lirë ari turke"[52] Ja teksti i marshit:
Prej kah len e merr hana
M'u çue shekulli kundra nesh
Djelm kreshnikë na ban nana
Vetëm na iu dalim ndesh.
Të parët tanë burra çelikut
Bota mbarë sot i nderon
Ata i binin ndesh armikut
Si rrufeja kur veton...
Në rivarrimin e eshtrave të Hasan Riza Pashës, megjithëse ishte musliman, morën pjesë të gjithë shkodranët pa dallim feje, kristianë e muslimanë. Në mes të tjerave fjalimin më elegant, më prekës, me ndjenja mirënjohje e me fjalë të zjarrta atdhetarie e mbajti At Gjergj Fishta. S’pyeti Shkodra a ishte musliman apo i krishterë miku i Shqipërisë, strategu ushtarak Hasan Riza Pasha.
Më 1936, sipas propozimit të kryetarit të bashkisë, Zenel Prodanit, eshtrat e Hasan Riza Pashës, vrarë më 1913, u rivarrosën në varrezat e Komaneve. Me këtë rast, Gjergj Fishta tha: "Hasan Riza Pasha do të kujtohet si atdhetari më i mirë për shpëtimin tonë nga kthetrat e malazezëve dhe që u ba fli prej atyne që nuk deshën shpëtimin e atdheut tonë, prandaj Hasan Riza Pasha meriton të kujtohet baraz me heronjtë e kombit shqiptar". Fishta e shkruajti - edhe epitafin për Hasan Riza Pashën që është i gdhendur në gurin mbi varr:
Gazi Hasan Riza Pasha, burrë si motit, ushtar trim, besnik, komandant i ushtrive Osmane në Shkodër, mik i Shqipnisë e i shqiptarëve. Ndërsa Lufta Ballkanike bindte botën me mbrojtje fisnike të kalasë së Rozafatit, në 30 kallnuer 1913 e vrau një dorë tradhtare mizore. Mban këtë përmendore prej Bashkisë të Shkodrës. Shembull burrnije e për kohën t'ardhshme e kje varrosë TRIMI.
Rihapja e kishës dhe e xhamisë së parë në Shkodër, në nëntor të vitit 1990, pas ndalimit të gjatë gati një çerek shekulli, qenë shprehje e harmonisë dhe e vëllazërimit ndërfetar përballë regjimit komunist që ende ishte në fuqi. Bashkëpunuan djemtë e rinj katolikë e muslimanë në kishën e varrezave katolike. Dikush tha se po vinin forcat e ndërhyrjes së shpejtë dhe do t’i arrestonin të rinjtë që po punonin. Një nga djemtë katolikë u tha shokëve muslimanë: “Largohuni! Ju të paktën shpëtoni. Ne jemi të vendosur me dekë këtu nën strehën e kësaj kishe”. “Në qoftë puna për me vdekë, do të vdesim bashkë” - u përgjigjen djelmoshat muslimanë. “Na nuk luajmë vendit pa na marrë shpirtin”.
Megjithëse atëherë isha një trembëdhjetë vjeçar, akoma i kam të freskëta kujtimet e atyre ditëve, ku shumë vullnetarë katolikë, punuan bashkë me vëllezërit muslimanë, për të përgatitur Xhaminë e Plumbit.
Kush mund të thotë se qenë më shumë katolikë se muslimanë në atë grumbullim të pafund njerëzish që mori pjesë në meshën e parë që drejtoi Dom Simon Jubani?
Kush mund të thotë se qenë më shumë muslimanë se katolikë ndër pjesëmarrësit e shumtë që ndoqën vazën (predikimin) e parë që tha para popullit Hafiz Sabri Koçi me rastin e rihapjes së Xhamisë së Plumbit? Ç’tregojnë këto? Përçarje apo bashkim e vëllazërim ndërfetar përballë tiranisë komuniste që i mbylli për një çerek shekulli faltoret?
Më 25 prill 1993 kur erdhi Papa Gjon Pali i II, të gjithë e pritë atë, jo vetëm katolikët, por edhe muslimanët. Mbyllën shtëpitë dhe dolën rrugëve të qytetit të Shkodrës e Tiranës.
Ja pra, kështu ka vazhduar për shekuj me radhë bashkëjetesa dhe harmonia ndërfetare mes shqiptarëve, e sot ka mbërritur tek ne nëpër shumë peripeci si një vlerë e madhe kombëtare e një populli të vogël. Por këtë vlerë të rrallë, duhet ta ruajmë, ta kultivojmë dhe ta promovojmë me të gjitha mënyrat, nëpërmjet arsimit, medias, etj., kudo qoftë, si brenda vendit ashtu edhe në arenën ndërkombëtare.
2. Toleranca në Fermanët e Shtetit Osman ndër Shqiptarët
Kufijtë e Perandorisë Osmane në Evropë, kanë përfshirë një popullsi prej 40 milionë të krishterësh dhe vetëm 4 milionë muslimanë, ku 2 milionë prej tyre ishin shqiptarë, që sundonin deri në Portën e Lartë si sadrazamë (kryeministra), vezirë, etj.[53]
Për të parë shembujt e tolerancës dhe burimin se nga ka rrjedhur mjafton t'i hedhim një sy edhe disa prej fermanëve të sulltanëve osmanë dhe shohim se toleranca dhe harmonia ka rrjedhur nga nivelet më të larta të pushtetit suprem mbretëror, deri tek shtresat e thjeshta të popullit, në përgjigje të kërkesave qoftë edhe të zakonshme, si ankime për çështje pronash të kishave, apo edhe të individëve të thjeshtë me besim të ndryshëm fetarë nga sunduesit e Portës së Lartë.[54]
Në vitin 1736 lëshohet një ferman ku sulltani urdhëron mosndërhyrjen në ullishtën e një të krishteri. Në 1862 Fermani i Sulltanit lejon ndërtimin e kishës së rrënuar të Shën Harallambit në Kamenë të Sarandës.
Në 1712 Ferman i Sulltanit mbi të drejtat e zotërimit të pronave të priftërinjve të Delvinës.
Në vitin 1680 Fermani i Sulltanit ndalon spahitë t’u kërkojnë taksa arbitrare priftërinjve të kishës së Delvinës për pronat kishtare.
Në Fermanin e Sulltanit të vitit 1587 urdhërohet (të ndihmohen) të martohen vajzat jetime pa dallim feje.
Në 1910 Fermani i Sulltanit urdhëron Kadiun e Delvinës të verifikojë çështjen e ndërhyrjes së vojvodëve në pronat e kishës dhe nëse del se ankimi i priftërinjve është i drejtë, ndalohen ndërhyrjet arbitrare të vojvodëve. “Unë kështu urdhëroj dhe kështu le të bëhet”, firmoste Sulltani.
Në 1853 Fermani i Sulltanit urdhëron prefektin dhe kadiun e Beratit që të njohë të drejtat e kërkuara nga Mitropoliti i Beratit.
Me Ferman të Sulltanit i jepen dy medalje Bib Dod Pashës, ku e para në 1897 për ndihmat që ka dhënë në shumën prej 3.500 groshësh dhe e dyta në vitin 1902 për shërbimin që ka bërë në ndërtimin e hekurudhës Stamboll-Medine që do të përdorej nga haxhilerët.
Në 1856 Fermani i Sulltanit shkruan:
“Meqenëse katolikët e Durrësit nuk kanë një faltore dhe meqë janë lutur të ndërtojnë një kishë, jap lejen që të ndërtohet në një vend të përshtatshëm, sepse kështu është dëshira ime, që të gjithë qytetarët të gëzojnë qetësi të plotë. Urdhëroj që të mos i bëhet asnjë ndalim e pengesë dhe të mos iu merret asnjë para. Kështu le ta dini.”
Në një ferman tjetër sulltanor dërguar priftit dhe kadiut të Delvinës, ndalohet marrja e taksave për pronat e kishës në Delvinë.
Në fermanin e vitit 1849 urdhërohet rindërtimi i kishës së Elbasanit, kurse në vitin 1850 ndërtimi i Katedrales së Madhe të Shkodrës.
Në vitet 1854, 1860, 1868, 1886, 1906, 1911, 1912, janë dërguar disa fermanë drejtuar ipeshkvit dhe valiut të Shkodrës, Patriarkanës së Stambollit, drejtuesve të pushtetit vendorë në vilajetet shqiptare, konsullatave të ndryshme, etj., në të cilat lejohet dhe urdhërohet ndërtimi, meremetimi dhe regjistrimi i kishave (të paregjistruara) në Shkodër, Durrës, Prevezë, Rrashbull, Shënkollë, në bregun e Bunës, Llukaçaj, Bajzë, Bushat, Bërdicë, Juban, Obot, Dhrovjan i Poshtëm, Koshovicë, Lugar, Pejë, Prizren, Delvinë, Sarandë, Cetinjë, Tiranë, Elbasan, Kastrat, Ohër, Pulaj, Rubik, Shëngjin, të një kishe rumune në Korçë, manastiri i Cepos, ngritja e këmbanores në kishën e Shën Mërisë në Korçë, Përmet, etj.[55] Në vitin 1881 Sulltani me një ferman të tij dekoron arqipeshkvin e Shkodrës. Kurse me një ferman tjetër të 1888, emërohet Xhakomo Jungu si misionar apostolik në Shqipëri, Preng Doçi si abat i Mirditës, si dhe Paskal Guezini arqipeshkv i Shkodrës.[56]
Ja pra kjo ishte toleranca që mbizotëronte në shtetin multietnik me shumicë muslimane, i cili për disa shekuj me radhë udhëhoqi pjesë të tre kontinenteve, derisa edhe filluan lëvizjet mbi planin racor dhe nacional, tolerancë kjo, nga e cila përfituan edhe shqiptarët, duke u bërë shembull për mbarë rajonin e më gjerë, për ta promovuar atë tashmë si një vlerë kombëtare.
[1] Konica, F., 1993:431
[2] Doja, 2001: 10
[3] Basha, A., simpozium, 2003
[4] Ulqini, K., 1999:25
[5] Po aty, 26.
[6] Muja, H., 1991:3
[7] Po aty, 3
[8] “Drita”, Ferizaj, nr. 7-8/1991: 3.
[9] Zamputi, I., 1965, II, Dok. 24:71.
[10] Th. Ippen: 1908:34.
[11] Lain, R., 1923:62-68.
[12] Pirraku, M., 2003, konferencë.
[13] Durham, E, 1990.
[14] Bartl, P., “Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878-1912), Dituria, Tiranë, 2006: 106; shih: Baker, J., “Turqit në Evropë”, Shtutgart 1878: 289; Arnold: 155.
[15] Steinmetz, Udhëtim përmes rrafshnaltës malore, pa vit botimi, f. 62.
[16] shën. i autorit.
[17] Durham, E., Hight Albania, London, 1909: 210.
[18] Tozer, Henry P., Researches in the Highlands of Turkey, London 1869, I, f. 222, Lehner, f. 451.
[19] Jackh, E., Në kampin ushtarak turk përmes Shqipërisë, Heilbronn, 1911: 48.
[20] shih: Choublier, M., Les Bektashis et la Roumelie. Te Revue des Études Islamiques, 1927.
[21] Steinmetz, Një udhëtim përmes zonës malore të Shqipërisë së Sipërme, f. 21.
[22] shih: Durham, High Albania, f. 54; Nopsca, Nga Shala dhe Këlmendi, f. 82-83; Mihaçeviç, f. 97.
[23] Babinger, F., Islamizmi në Azinë e vogël, ZDMG, 1922: 126-152.
[24] shih: Vasiljeviça, Hadzi, Arnanska liga-arnautska kongra-i srpski narod u turskom carstvu, 1878-1882, Beograd, 1909: 39-40.
[25] shën. i autorit.
[26] Knight, Albania: A Narrative of Recent Travel, London, 1880: 139.
[27] Kaleshi, Hasan, Mbi jetën dhe veprën e R. Vokës, 1957: 378.
[28] Viator (pseudonim i Durham), Shqipëria dhe kushtetuta. Shih: The Fortnightly Review, 1909: 300.
[29] Bushati, H., 1998: 478.
[30] Fishta, Gj., 1998:296.
[31] Kraja, F., 2000.
[32] Disa ndodhi historike, ose çka qilloi ndër misione t’Shqypnisë” dorëshkrim në arkivin e Muzeut të Shkodrës, f. 36-37, cituar sipas Ulqini, K., 2000; Këtë gjendje bashkëjetese në Lug të Beranit, e gjeti Prof. Mark Krasniqi më 1957 në shtëpinë e Fahri Ademit në fshatin Llugaxhi, Mark Krasniqi, 1984:103-104.
[33] cituar nga E. Nikolaidon: “Oi kriptochristianoi tes Spathias”, Janina 1970.
[34] Zajmi, T, 1970:50.
[35] Malaj, V., 1995:186.
[36] Hysa, M., 2000:185.
[37] Dibra, V., fjalim në mitingun organizuar në Tiranë, 1918, shih Gazeta “Drita Islame”, nr. 1 (50) janar 2004:1-4.
[38] Shpuza, G., 1999:41.
[39] Shih, Xhelili, Q., 2000:344-346.
[40] Shpuza, G., 1997:192-193.
[41] Këto janë shpjegime të të ndjeres gjyshes sime Sofije Kaduku, që tregonte me shumë respekt për vjehrrin e vet Haxhi Ibrahim Kadukun.
[42] Luli, F. - Dizdari, I., 1995.
[43] Gazeta Dituria Islame, Prishtinë 1995:13.
[44] cituar nga Delvina, Sh., 1998:25.
[45] Nesimi, Q., simpozium, 2005: nr. 6.
[46] “Hylli i Dritës, Kallnduer 1914:131.
[47] “Toleranca fetare e Fishtës është një shembull sublim edhe për trivialitetin e sotëm”, ˝Zëri i Ditës˝, 9.08.2006.
[48] Revista “Hylli i Dritës”, 1924:384.
[49] “Hylli i Dritës”, 1930:1947.
[50] Bushati, H., 1998, 451-453.
[51] Bushati, H., 1998:453.
[52] Po aty 451-452.
[53] Zambaur, H., cituar nga Ferit Hafizi, Rrethimi i Shkodrës-10 tetor 1912-22 prill 1913, Shkodër, Camaj-Pipa, 2006: 133-134.
[54] Referencat: “Të shkruash historinë me tolerancë”, botuar nga TIKA, Tiranë 2005, f. 56, 71, 72, 74, 85, 103, 115, 127-9, 135, 176, 179, 251, 252, 253, 254-9, 261-2, 279, AQSH, F. 128, 131, 140, D. 3, 5, 6, 17, 50, 186, fl. 1, 55.
[55] Korrespondencë e valiut të Shkodrës me ipeshkvin dhe konsullin austro-hungarez, F. 132, D. 1, fl. 1-15; D. 8, fl. 59-65; D. 29, fl. 1; D. 2, fl. 55-61; D.21.
[56] italisht-osmanisht, F. 64, 132, D. 3, 6, 7, 9, 23, 25; fl. 1-41.
- Publikuar më .