Hyrje

Në dhjetor të viti 2004, shkova në Turqi për dhjetë ditë, si e ftuar e Institutit për Dialog Ndërfetar (IDN) me qendër në Hjuston, Teksas. Me mua ishin rreth njëzet profesorë të tjerë, klerikë dhe udhëheqës komunitetesh nga Teksasi, Oklahoma dhe Kanzasi. Asnjëri nga ne nuk kishte qenë më parë në Turqi dhe asnjeri nuk e dinte realisht se çfarë e priste. Çdonjëri prej nesh në një mënyrë, apo në një tjetër kishte pasur të bënte me një, ose më tepër të rinj turq në shkollë, kishë, ose ndokund tjetër në bashkësi, të cilët na pyesnin nëse dëshironim të bënim një udhëtim për në Turqi për çështjet e dialogut ndërfetar si të ftuar të organizatës së tyre. Disa prej nesh i njihnim ca nga këta të rinj dhe bashkëshortet e tyre paksa më tepër, ngaqë kishim darkuar në shtëpitë e tyre, apo kishim marrë pjesë në iftaret e përbashkëta të organizuara dhe sponsorizuara nga IDN gjatë muajit të Ramazanit. Të gjithë ne e kishim pranuar ftesën, bazuar në mendimin tonë se këta të rinj, bashkëshortet e tyre dhe vetë organizata ishin të besueshëm.

Ajo që unë nuk dija në fillim të udhëtimit, por që shumë shpejt fillova ta mësoj ishte se themeluesit dhe vullnetarët e IDN-së dhe organizatorët e udhëtimit tonë, si ata që jetonin në SHBA, ashtu edhe ata që jetonin në Turqi, ishin që të gjithë anëtarë të një komuniteti ndërkombëtar njerëzish, të frymëzuar nga idetë e një dijetari mysliman turk të quajtur Fethullah Gylen. Predikimet dhe fjalimet e Gylenit kanë qarkulluar përgjatë Turqisë dhe përtej saj për dekada të tëra, që nga koha kur ai u bë predikues (vaiz) i njohur nga shteti në 1958, kohë kur atij iu caktua të punonte në Izmir, një qytet në Turqinë jugperëndimore. Ne vizituam shumë shkolla, një spital dhe një organizatë ndërfetare të themeluar nga njerëzit e lëvizjes së Gylenit. Ne hëngrëm së bashku me familjet turke në shtëpitë e tyre dhe në çdo rast unë i pyesja mikpritësit tanë, se si ata kishin dëgjuar për idetë e Gylenit dhe çfarë i kishte frymëzuar ata, veçanërisht, për t’u bërë pjesë e lëvizjes së tij. Në thelb, të gjithë ata jepnin të njëjtën përgjigje. Më të vjetrit kishin jetuar në Izmir, kur Gyleni kishte nisur detyrën e tij dhe ishin impresionuar e bindur me anë të mesazheve të tij të edukimit dhe altruizmit. Më të rinjtë, së bashku me fëmijët në moshë shkollore, e kishin njohur lëvizjen prej shkollave të saj që ndodheshin pranë banesave të tyre, shkolla të cilat kishin reputacion të shkëlqyer edukimi. Në këtë mënyrë ata ishin bërë pjesëtarë të vizionit të paqes globale dhe të progresit nëpërmjet edukimit dhe dialogut ndërfetar. Disa të tjerë kishin qenë vetë studentë të shkollave të themeluara nga njerëzit e lëvizjes së Gylenit dhe tani i mbështesnin shkollat dhe institucionet e tjera ndërfetare në mënyra të ndryshme si sponsorë. Në çdo rast, personi ishte prekur thellë nga mesazhet dhe vizioni i Gylenit dhe kishte marrë përsipër t’i përhapte ato nëpër botë.

Unë u riktheva në Hjuston në selinë bazë të IDN-së dhe i thellova lidhjet e mia me organizatën. Qendra Boniuk për Studimet dhe Përparimin e Tolerancës Ndërfetare në Universitetin Rice për të cilën unë punoj, mikpriti një konferencë, në nëntor 2005, në lidhje me idetë e Gylenit ku morën pjesë dijetarë nga SHBA, Evropa dhe Azia Qendrore. Ne kemi bashkëpunuar me IDN në një numër projektesh, në shkrime dhe në fusha të tjera. Unë u riktheva në Turqi në maj 2005 dhe korrik 2006 dhe takova njerëz të tjerë nga lëvizja e Gylenit, duke thelluar kështu njohuritë e mia për idetë e tij dhe impaktin që ato kishin mbi individët në Turqi dhe mbi vetë Turqinë. Që nga udhëtimi im i parë në Turqi, unë kisha lexuar shumë nga veprat e përkthyera të Gylenit dhe kisha bërë shumë biseda me miqtë e mi turq rreth tyre. Unë jam shumë larg të qenurit eksperte e ideve të Gylenit, historisë së Turqisë moderne apo e sufizmit. Megjithatë unë jam një specialiste në studimet fetare (filozofinë kontinentale të fesë), një krahasuese e mirë e feve botërore, ashtu siç jam edhe një përgjithësuese e mirë në disiplinën e humanizmit. Unë kam dhënë mësim në lidhje me përgjithësimin, si në kurset universitare, ashtu edhe në ato pasuniversitare, për rreth 15 vjet. Këto kurse përfshijnë letërsi krahasuese botërore, etikë, filozofi të lashtë dhe klasike, filozofi politike moderne dhe kurse për “Librat e Mëdhenj”, si në traditat letrare, fetare, historike dhe filozofike perëndimore, ashtu edhe në ato lindore. Kompetenca ime përgjithësuese shtrihet, si në lindje, ashtu edhe në perëndim, falë specializimit tim në filozofinë fetare. Rrjedhimisht, kur unë fillova të lexoj predikimet e Gylenit dhe artikujt e tij përkthyer, në mendjen time filluan të binin këmbanat falë lidhjeve të thella që unë vërejta ndërmjet veprave të tij dhe atyre të disa prej mendimtarëve dhe filozofëve më të mëdhenj të historisë intelektuale botërore.

Qëllimi im në këtë libër është t’i vendos idetë e Fethullah Gylenit në një kontekst më të gjerë humanist. Në veçanti, përpiqem të krijoj një dialog tekstual ndërmjet varianteve të botuara të artikujve të zgjedhur, predikimeve, apo ligjëratave të Gylenit nga njëra anë dhe teksteve të mendimtarëve, shkrimtarëve, filozofëve dhe teoricienëve më të zgjedhur nga pikëpamja e shkencave të përgjithshme njerëzore, nga ana tjetër. Këta individë, nga shkencat njerëzore, përfshijnë Konfucin, Platonin Emanuel Kantin, Xhon Stjuart Millin dhe Zhan Pol Sartrin. Pikëpamjet e tyre brenda disiplinës së gjerë të humanistikës si kundërshtarët e shkencës, më shtynë t’i identifikoj këto figura duke përfshirë edhe Gylenin si mendimtar humanist, edhe pse një përkufizim i tillë mund të shihet si problematik në varësi të përkufizimit të humanizmit. Në këtë vepër unë zgjodha përkufizimin më të gjerë të mundshëm për të, një përkufizim i cili nuk e shikon atë si një antitezë e domosdoshme e fesë apo pikëpamjeve teologjike. Filozofët profesionistë dhe historianët intelektualë i kanë identifikuar humanizmin apo idetë dhe sistemet humaniste të mendimit që nga lashtësia që ta kenë pikënisjen e tyre që përpara Protagorës, i cili pati thënë shprehjen e famshme “Njeriu është masa e çdo gjëje.” Protagora nuk qe një ateist e po kështu edhe filozofët e tjerë klasikë grekë, të cilët gjatë shekullit të pestë (p.e.s) e përqendruan vëmendjen e tyre larg çështjeve që kishin të bënin me natyrën dhe me përbërjen e kozmosit (ajri, uji, lënda, etj.) dhe u përqendruan drejt kuptimit të jetës, vlerave njerëzore, natyrës së jetës së dobishme dhe përbërësve të shoqërisë njerëzore. Këta përbërës janë ata që rëndom identifikohen me humanizmin apo me mendimtarët humanistë, ndaj shumë filozofë dhe studiues fetarë dhe jofetarë konsiderohen si humanistë duke u nisur nga ky këndvështrim.

Humanizmi i Rilindjes që ishte plotësuesi i ideve që vinin nga bota klasike, e lëvizi fokusin e tij nga Zoti drejt njerëzimit. Megjithatë, përgjithësisht humanistët e kësaj periudhe nuk ishin ateistë dhe as nuk e konsideronin ateizmin si armë të tyre nga pikëpamja humaniste. Fokusimi në aftësitë dhe arritjet njerëzore i shoqëruar me pikëpamje që kishin të bënin më pak me Zotin, thjesht i hapi rrugën pikëpamjeve shkencore që lindën në perëndim, të cilat i nxitën njerëzit të zbulonin ligjet e natyrës, ligje të cilat ishin vetë të krijuara nga Zoti. Mendimtarët evropianë të kësaj periudhe, sigurisht erdhën tek ky këndvështrim duke u nisur nga rubrika shumë e gjerë teologjike e kristianizmit, ndaj ata i ishin borxhli dijetarëve myslimanë të brezave të mëparshëm, të cilët kishin përcaktuar kornizën e shkencave të mjekësisë, astronomisë, matematikës, botanikës dhe shumë disiplinave të tjera shkencore duke u nisur nga rubrika e tyre teologjike islame. Në të dy instancat, humanizmi nuk u trumbetua si një fuqi e njeriut ndaj Zotit apo kundër fuqisë së Zotit. Përkundrazi, qeniet njerëzore bëhen dëshmitarë të ekzistencës së Zotit dhe përfitojnë nga fuqia e Tij, kur përdorin aftësitë e dhëna nga Zoti, për të zbuluar misteret e universit të krijuara nga Ai dhe kur i përdorin këto njohuri për progresin dhe përmirësimin e gjithë shoqërisë njerëzore. Kështu, kjo formë e humanizmit nuk bie ndesh në asnjë mënyrë me besimin në Zot apo në fe. Në fakt, dijetarët myslimanë dhe ata të mëvonshëm kristianë, janë shembulli më i mirë i kësaj forme të gjerë humanizmi pozitiv.

Sigurisht, format e tjera të humanizmit janë krejtësisht laike apo ateiste. Në periudhën moderne post-rilindase, nënndarjet brenda shkencës së gjerë të humanizmit kanë lindur duke mohuar në veçanti pikëpamjet fetare apo të mbinatyrshme, madje deri në atë pikë sa të bëhen pengesë për fenë. Humanizmi laik është një nënndarje ateiste e humanizmit e cila nuk përputhet me këndvështrimet fetare në një shkallë shumë të gjerë. As Gyleni e as ndonjë mendimtar tjetër fetar nuk mund të quhet humanist, duke pasur parasysh këtë përkufizim të ngushtë të humanizmit. Po kështu, as Kanti, Milli apo Konfuci, që të gjithë këta, rëndom konsiderohen si humanistë dhe idetë e tyre, si forma të humanizmit, megjithëse asnjëri prej tyre nuk ka qenë ateist. Është e qartë se përkufizimi i ngushtë laik dhe ateist i humanizmit modern, nuk është përkufizimi i saktë që ka të bëjë me mënyrën e trajtimit në këtë libër.^[1]

Në këtë mënyrë, unë përdor një kuptim më të gjerë të humanizmit në këtë libër, një përkufizim që merr parasysh më me kujdes faktin se përsëritjet historike të situatave të ndryshme janë gjithmonë të pranishme dhe se arritjet në fe, filozofi, letërsi, etikë, art, arkitekturë, shkenca natyrore dhe matematikë, që qeniet njerëzore kanë pasur gjatë periudhave të ndryshme, kanë ardhur si rezultat i besimit në rëndësinë, fuqinë, statusin dhe autoritetin njerëzor, besim i cili nuk është në asnjë mënyrë kontradiktor me shtyllat qendrore të historisë së tri feve të mëdha monoteiste. Duke u nisur nga ky fakt, unë e rendis Gylenin mes këtyre mendimtarëve të tjerë humanistë, sepse vepra e tij, ashtu si ajo e këtyre të fundit, fokusohet në çështjet qendrore të ekzistencës njerëzore, çështje që kanë qenë gjithmonë pjesë e pikëpamjeve humaniste, si në formën fetare, ashtu edhe në atë jofetare. Me fjalë të tjera, këta mendimtarë trajtojnë çështjet bazë në lidhje me natyrën e realitetit njerëzor, jetën e dobishme njerëzore, rregullin dhe moralin. Për më tepër, ata arrijnë në konkluzione të ngjashme në lidhje me këto çështje dhe me pyetjet që rrjedhin prej tyre duke u nisur nga konteksti i tyre tradicional dhe kulturor.

Duke theksuar ngjashmëritë, unë nuk kam për qëllim të pretendoj njëllojshmërinë. Këta mendimtarë vijnë nga një bekgraund gjerësisht i ndryshëm kohor, kulturor dhe kombëtar, nga tradita të ndryshme fetare, shpirtërore dhe më tej. Ata ndryshojnë nga njëri-tjetri në mënyrë domethënëse, saqë në pjesë të ndryshme të veprave të tyre respektive, ata kundërshtojnë njëri-tjetrin (në rastin e shkrimtarëve të periudhave të mëvonshme) dhe siç mund të imagjinohet, ata do ta kundërshtonin njëri-tjetrin në shumë pika nëse do të ishin pjesë e një dialogu real (jo thjesht një dialogu të sajuar). Në shumë raste në veprat e tij, Gyleni e kritikon Sartrin, ekzistencialistët dhe ateistët e tjerë. Kurse unë mjaftohem në këtë libër duke i vendosur secilin nga këta mendimtarë në një bisedë tekstuale vetëm me Gylenin e jo me njëri-tjetrin, sepse, siç mund të imagjinohet, vënia përballë njëri-tjetrit e të gjithë këtyre mendimtarëve do të sillte shumë mospërputhje mendimesh. Milli trumbeton një lloj lirie, e cila do t’i dukej e neveritshme Platonit në krahasim me “Republikën” e tij ideale. Nga ana tjetër, Millit ndoshta do t’i dukej “Republika” ideale e Platonit, një tirani shtypëse në shumë aspekte. Veprat e Sartrit hedhin poshtë çdo nocion të “Qiellit të ideve”, çdo pikëpamje përtej shqisore që mund të artikulohej nga Platoni, Kanti apo Gyleni. Konfuci, ardhur nga Kina e shekullit VI ka shumë pak gjëra të përbashkëta me idetë e mendimtarëve perëndimorë të rilindjes dhe të periudhave pas saj, si Kanti apo Milli.

Dialogu ndërmjet njerëzve me këndvështrime thellësisht të ndryshme, është ajo që më intereson. Për më tepër, unë besoj se një dialog i tillë është vital në botën e sotme në të cilën, globalizimi, mjetet masive të komunikimit dhe teknologjia, i kanë çuar individët dhe grupet e individëve në rrugë të pashkelura më parë gjatë historisë njerëzore. Njerëzit që jetojnë në shekullin e njëzetenjëtë ndërveprojnë dhe ndikojnë shumë më tepër se më parë me njerëzit dhe grupet e tjera të ndryshme nga ta. Ne jemi duke u përballur me presionin në rritje të njerëzve dhe grupeve, pikëpamjet e të cilëve janë shumë të ndryshme nga tonat dhe këta njerëz janë fqinjët, bashkëpunëtorët, shokët e shkollës të fëmijëve tanë, miqtë, klientët, të punësuarit tanë, etj. Shpesh ne përpiqemi të minimizojmë kontaktet me ata që janë të ndryshëm nga ne, në mënyrë që të mos kemi nevojë të kapërcejmë kufijtë tanë të rehatisë personale. Ne mund të izolohemi dhe të kufizohemi vetëm në orbitat tona familjare dhe të njerëzve të cilët shijojnë, mendojnë, flasin, besojnë dhe luten si ne, por një izolim apo minimizim ndryshimesh i tillë, nuk mund të funksionojë gjithmonë. Në botën e sotme të lidhjeve globale, ne duhet të rrisim aftësinë e dialogimit dhe të krijojmë lidhje me njerëz shumë të ndryshëm nga ne. Pjesë e këtij projekti është gjetja e ideve, besimeve, qëllimeve, planeve dhe gjërave të tjera në të cilat mund të arrijmë të kemi pika të përbashkëta me njëri-tjetrin. Prandaj ne domosdoshmërisht nuk duhet të jemi të njëjtë, por duhet të gjejmë ngjashmëri të mjaftueshme në mënyrë që për një distancë të caktuar, të përshkuar në rrugën tonë të jetës, të mund të shtrëngojmë duart si bashkudhëtarë të mirë me të gjithë, edhe me ata që e kanë mendjen në miliarda drejtime të ndryshme nga e jona.

Gyleni në karrierën e tij si teolog në Turqi dhe si dijetar dhe mësues, frymëzues i njerëzve në Turqi dhe jashtë saj, e konsideron dialogun si një nevojë të domosdoshme në botën moderne. Prandaj është e logjikshme ta vendosim atë përmes shkrimeve të tij “në dialog” me mendimtarët dhe shkrimtarët e tjerë që kanë pikëpamje shumë të ndryshme nga ai. Një projekt i tillë na mëson ne, si lexues, një mënyrë të të qenit komod me ndryshimet. Dhe ajo ç’ka është më e rëndësishme, një dialog i tillë ndërmjet individëve të njohur për dijet dhe dhuntitë e tyre, mund të ndihmojë të gjithë ata që merren me këto gjëra të fokusohen më tepër në çështjet më të rëndësishme gjatë viteve të jetës njerëzore. Jeta e njeriut, me veçantinë e saj, ka ndryshuar nga epoka në epokë, por natyra bazë e tij dhe çështjet që lindin prej saj, nuk kanë ndryshuar. Ne sot bëjmë të njëjtat pyetje si paraardhësit tanë në lidhje me kuptimin e ekzistencës, vlerat e jetës njerëzore, për mënyrën sesi duhet ta ndërtojmë shoqërinë dhe për atë se cilët janë kufijtë e lirisë. Unë shpresoj që ky ndërveprim i imagjinuar ndërmjet Gylenit dhe mendimtarëve të tjerë të përmendur më lart, na jep një mundësi për ta marrë seriozisht detyrën tonë për modelimin e vetvetes, shoqërisë dhe botës në përputhje me idealet më të larta, të mundshme.

Unë e kam organizuar dialogun ndërmjet Gylenit dhe mendimtarëve të tjerë mbi pesë çështje kryesore që kanë të bëjnë me temat qendrore në lidhje me jetën dhe shoqërinë njerëzore në botë. Këto tema janë: 1. Vlerat njerëzore të trashëguara dhe dinjiteti moral, 2. Liria, 3. Njerëzimi ideal, 4. Edukimi dhe 5. Përgjegjshmëria. Këto tema janë të njohura mirë nga studentët nga pikëpamja e përgjithshme humaniste, si për periudhat e hershme historike, ashtu edhe për ato të mëvonshme. Si nga Evropa, Azia, Afrika e kudo, ku ekzistojnë pikëpamje fetare apo laike. Në secilën temë kam vendosur një mendimtar kryesor duke ia bashkangjitur Gylenin në ndërveprimin tekstual. Unë i kam zgjedhur mendimtarët kryesorë duke u bazuar në përputhshmërinë që kanë ata me Gylenin në trajtimin e disa temave të veçanta, të cilat ai i trajton duke u nisur nga këndvështrimi i tij islam. Unë ndoshta mund të kisha zgjedhur mendimtarë të tjerë, nëse do të synoja gjetjen e shprehjeve të fuqishme në lidhje me idetë klasike dhe me kohëzgjatje të madhe të cilat janë të përbashkëta me ato të Gylenit. Por unë zgjodha këta autorë, sepse më duket se ata janë shumë të përshtatshëm për qëllimin e këtij libri, me mënyrën e shprehjes së tyre. Një arsye tjetër është se unë ndiej admirim dhe respekt të thellë për veprat e tyre edhe për faktin se ua kam mësuar ato të tjerëve në auditorët e universiteteve për pesëmbëdhjetë vjet me radhë. Për më tepër, këto bashkëbisedime imagjinare trajtojnë tema të cilat unë besoj se janë me një rëndësi thelbësore për formimin tonë edukativ.

Kapitujt janë të lidhur me njëri-tjetrin përmes temave që trajtojnë dhe i referohen njëri-tjetrit në pika të caktuara. Megjithatë, këto referenca janë minimale dhe kapitujt në pjesën më të madhe janë të pavarur nga njëri-tjetri. Lexuesit mund t’i lexojnë kapitujt jo sipas radhës, por si të dëshirojnë ata, madje mund të lexojnë vetëm kapitujt që u interesojnë atyre, pa humbur koherencën me librin. Lexuesit që veprojnë kështu, nuk do të “humbasin” në tekst. Për më tepër, unë e kam shkruar këtë libër për një auditor lexuesish më të madh sesa për librat e dijetarëve të tjerë. Unë nuk pretendoj që lexuesit të kenë lexuar Kantin, Sartrin, Konfucin, Platonin, Millin e madje Gylenin në lidhje me ato tema që trajtohen. Nuk kam harxhuar kohë në hartimin e biografisë së këtyre autorëve. Një informacion të tillë lexuesit mund ta sigurojnë lehtë nga shumë burime të tjera. Qëllimi im në këtë libër është të shpjegoj idetë e këtyre mendimtarëve, ashtu siç i interpretoj unë dhe sa më qartë të jetë e mundur për një audiencë njerëzish me arsimim të përgjithshëm, të cilët edhe mund të mos kenë përvojë në shkencat humane, ashtu siç studiohen ato në perëndim. Për këtë arsye, kam anashkaluar shumë detaje për të cilat do të isha e detyruar të jepja shumë shpjegime në fund të librit, nëse qëllimi do të ishte të shkruaja një libër shkollor tradicional. Unë shpresoj që, kështu siç është, ky libër të përmbajë informacione thelbësore dhe të jetë interesant për njerëzit, të cilët kërkojnë të dinë në lidhje me historinë e ideve, për historinë intelektuale botërore dhe për dialogun ndërkulturor. Shpresoj që ky libër të jetë i dobishëm dhe kurdoherë frymëzues për lexuesin.

Referenca

[1] Për hollësi të mëtejshme në lidhje me humanizmin, nënndarjet e tij të ndryshme dhe të përbashkëtën e tij me fenë dhe Islamin, shih: Guttrie 1969; Rabil, Jr. 1988; Davidson 1992; Fakhry 1983; Goodman 2003; Kraye 1996.

Tweet

Whatsapp