ИСЛАМТАНУШЫ ҒҰЛАМА
Жер ғаламшарындағы адамзат қоғамын қашаннан бері алаңдатып келе жатқан басты мәселе – бейбітшілік пен тыныштық, қоғамдағы өзара түсіністік, мемлекеттер мен халықтар арасындағы татулық екені тарих белестерінен, оның өткен сан тарау жолдарынан жақсы мәлім. Осынау соқталы мәселе өркениет көші мейлінше өркештеніп, өзінің бет-пішінін айқын танытқан кезеңде тіпті шиеленісе түсті. Арғы кезеңге көз жүгіртпей-ақ, ХХ ғасыр басында-ақ жер дүниені сілкінткен революциялардың, төңкерістер мен түрлі сипаттағы соғыстардың адамзат баласына қаншама қайғы-қасірет әкеліп, қатты қажытып жібергені, сондай саяси катаклизмдердің салдарынан сол жүз жылдың өзінде жүздеген миллион адамның қазаға ұшырағаны белгілі.
Мұндай жаппай қақтығыстар әр жылдары әр түрлі сипатта көрініс тауып, жер ғаламшарының біресе ана пұшпағында, енді бірде мына пұшпағында қара бұлт үйіріп жатты. Қоғамдар арасында алуан сипаттағы түсініспеушіліктер орын алды. Соның бірі Батыс пен Шығыс арасындағы көптен келе жатқан саяси-моральдық текетірес, түрлі сипаттағы кереғар көзқарастар десек те болады. Бұндай сипаттағы қақтығыстардың түбі жақсылыққа апармайтыны мәлім, ол жағын тәптіштей таратып жатудың өзі артық. Осынау соқталы мәселені шешу үшін әр мемлекеттің ақылман данышпандары реті келген уақытта бас қосып, өздерінің болжамдары мен теорияларын ұсынып келеді. Бұл да қалыпты үрдіске айналып кеткен саяси өмірдің көріністері.
Осынау бүкіладамзаттық ірі мәселені алдыңғы қатарға шығарып, бүкіл саналы ғұмырын жер бетінде тыныштық орнатуға бағыттаған қазіргі кезеңдегі ірі тұлғалардың бірі – түрік халқының аса көрнекті ойшылы, діни әрі рухани қайраткері Фетхуллаһ Гүлен. Рас, бүкіл ғұмыр жолын Ислам дінінің басты қағидаларын, шариғаттың күрделі әлемін Алла Тағаланың құлдарына, жұмыр басты пенделерге жеткізу жолына арнаған ұлы тұлғалар аз емес. Олардың қай-қайсысының асыл
дінімізге сүйіспеншілік орнатуда атқарған рөлдері зор екендігі даусыз.
Ал бүгінгі таңда көзі тірі қайраткеріміз Фехуллаһ Гүлен де осы ақиқат жолын мықтап ұстанған және сол жолдың асыл қасиеттерін мұсылман жамағатқа барынша түсінікті етіп жеткізуге күш салып жүрген ірі тұлға. Ол кісі Исламның ғажайып құдіретін тек мұсылман бауырларға ғана емес, басқа дінді тұтынатын қауымдарға да, тіпті дін атаулыға жолай алмай жүрген адасушы топтардың өкілдеріне де өз сөзін арнаудан жалықпайды. Батыс журналистері мен қоғамды зерттеушілердің оның есіміне «Батыс пен Шығыстың арасына байланыс орнатушы» немесе «Батыс пен Шығыс әлемдері арасындағы диалогты жүргізуші» деп айқындама беруінде, міне, осындай дәлелді негіз жатыр. Былайша алғанда, Ф.Гүленнің имандылық жолындағы қызметі таза уағыздық сипаттан да әрі қарай тереңдеп, Ислам діні мен оның асыл қырлары жайында бүкіл адамзатқа арнап сөйлейді, хақ дініміздің ақиқаттарын тамыршыдай таратып жеткізуден, оның терең қатпарларына үңіле отырып, жалпы жұртшылыққа түсіндіруден бір жалықпайды.
«Дін жоқ жерде, – дейді Ф.Гүлен, – қарапайым бақыт туралы айтқанды былай қойып, жоғары адамгершілік пен имандылық жайында сөз қозғау мүмкін емес. Өйткені адамгершілік пен имандылықтың негізі – ар-ождан. Ал ар-ожданға адам мен Алла Тағаланың арасындағы байланыс болып табылатын дін ғана шын мәнінде ықпал жасай алады. Дін – мектептердің ішіндегі жоғары адамгершілік пен мінез-құлықтың имандылығына үйрететін ең тамашасы әрі қайырымдысы. Осынау ұлы мектептің шәкірттері үлкен-кішісіне қарамастан, бүкіл адам баласының баршасы деп айта аламыз. Өз тағдырын дінмен байланыстырған жандардың қай-қайсысы да ерте ме, кеш пе, тыныштыққа, қауіпсіздік пен қанағатқа ие болады. Ал одан тыс қалған пенде баласы өзінің жеке басынан бастап, қолындағы барлығынан айырылады»[1].
Ислам дінінің құдіретін осындай қарапайым сөздер арқылы кез келген оқырманның санасына жеткізу бір жағы ұстаздық шеберлікті де керек ететіні сөзсіз. Ғұмыр жолындағы белестерде Ф.Гүленнің мешіттерге имам болуы, жамағат алдында уағыз айту тәжірибесі кейін ойын қағазға түсіру барысында да көмектескені анық. Ол осынау күрделі өмірдегі кез-келген құбылысты, оқиғалар мен шағын штрихтарды Алла Тағаламен байланыста қарай отырып, өмірдің реалистік шындығынан да ауытқып кетпейді. Салыстырулар арқылы ойын тиянақтау үшін сенімді дәлелдер таба біледі.
Фетхуллаһ Гүленнің дінге беретін анықтамасы терең философияға негізделген күрделі нәрсе деп біржақты пайымдауға болмайды. Ол бұл түсініктің маңыздылығын жан-тәнімен сезіне отырып, жоғары білімі де, арнайы даярлығы да жоқ жай қарапайым адам үшін де тез қабылдауға болатынын түсінікті тілмен жеткізуге тырысады. Әрі-беріден кейін дін дегеннің адамның ақылы жетпес жоғары деңгейдегі абстракция емес, ой көзімен қараған жағдайда анықтап, айқындап алуға болатын нәрсе екендігіне көңіл бөледі. Діннің басты қағидаты қайырымдылық екендігіне, басқа құдіреттердің сол қасиетті ұғымнан тарап жататындығына ерекше назар аударады.
«Дін дегеніміз, – дейді ол, – адамдардың өз еркімен қайырымдылық істеуіне шақыратын Жаратушы қағидаттарының жүйесі. Діни қағидаттардың арасынан адамның рухани және материалдық дамуына кепілдік беретін, сөйтіп жер бетіндегі және о дүниедегі өмірдің алғы шартын жасайды»[2]. Біз дінді түсінуді немесе біліп, сезіне тұрып түсіндіруді қиынсынып жүрсек, көрнекті ғұлама, міне, осылайша мейлінше жеңілдетілген жолмен анықтама беріп отыр.
Адамның рухани және материалдық дамуына кепілдік беруден артық не керек. Үнемі құлаққа құйылып жатқан дұрыс тәрбие, ерте ме, кеш пе, өз жемісін беруі тиіс. Дін жолымен жүру дегеніміз әрі рухани, әрі материалдық игілікке бастар жол. Алла Тағалаға құлшылық ет, қайырымды-мейірімді бол, жаманшылық атаулыдан аулақ жүр деп айту рухани байлықтың бастау көзі екендігі сөзсіз. Ал еңбек ет, оқып білім ал, алған кәсібің мен біліміңді күнделікті тіршілікте, өмірдің ұзақ жолында кәдеге асыра біл деу – материалдық байлыққа қарай тура сілтейтін айқын жол. Бұл арадағы мәселе сол айтылған уағыздарды айтқан қалпында орындай білу емес пе.
«Алланы тану және Оның жалғыздығына сену, Соның жолында жасаған еңбектерінің нәтижесінде рухани тазалыққа қол жеткізу, Оның атынан және Оның еркіне сәйкес басқа адамдармен өзінің қарым-қатынасын тәртіпке келтіру, тіпті Оның атынан айналасындағы барлық нәрсеге болатын махаббат, міне, дін дегеніміз осы»[3]. Кейбір адамдар пайымдайтындай, дін ұғымы аса бір күрделі емес көрінеді, дін дегеніміз ең алдымен бір Жаратушыны, яғни, Алланы тану екен. Содан кейін оның жалғыздығына иман келтіру, Алла жолында сіңірілетін еңбектердің нәтижесінде рухани тазалыққа қол жеткізу, өмірге деген сүйіспеншілік те егер Алла атынан жүзеге асырылса, онда осы айтылғандардың баршасын бір ауыз сөзбен дін деп атайды екенбіз.
Ф.Гүленнің пайымдауынша, дін және объективті ғылым – бір Ақиқаттың екі жағы. Дін адамды дұрыс жолға салады және оны қуанышты нәтижелерге жеткізеді. Ал мақсаты мен өмір сүру мағынасы белгілі ғылым, адамның жүріп келе жатқан жолын жарқырататын алау сияқты[4].
Ол бір жерінде «Шынайы ізгілікті тек діннен ғана таба аласың. Құдайсыздың ізгі жан болуы немесе діни адамның қатігез болуы – мейлінше сирек кездесетін құбылыс»[5] десе, екінші бір тұста «Діннің арқасында адам баласы адами өмірдің мән-мағынасына көз жеткізіп, басқа тіршілік иелерінен өзгешелене алады»[6] деп, көңілге қонар тұжырым жасайды.
Ф.Гүленнің Исламның басты кітабы «Құран Кәрім» жайлы айтқандары да өзінің Алла жолын түсіндіруде ұстанған басты қағидаларын одан ары айқындап, нықтай түседі. Бұл кітаптың өзіне ғана тән ерекшеліктерін түсіндіріп жеткізуде ғұламаның еңбектерінің маңызы зор. Ол бір жағынан Исламды насихаттаушылар мен жақтаушылар үшін таптырмайтын әдіснамалық құрал десек те болады.
«Бүгінгі таңда миллиардтан астам адам бағынатын қасиетті «Құран Кәрім» өзінің мәңгі құдайшылық қағидалары арқасында адамдарға жалпы бақытқа жеткізетін ең қысқа да жарқын жолын нұсқайтын жалғыз Кітап»[7]. Шынында да, Алла Тағаладан түскен осынау Қасиетті Кітаптың сүрелері мен аяттары жер бетіндегі жұмыр басты пенденің өмірлік конституциясы десе де болғандай емес пе? Мағынасы ұшы-қиырсыз осынау кітаптың жалпы ұстанымы және одан тарайтын түрлі тұжырымдарды түсіндіру мәселесінде ғұлама өзінің ұстанған бағытын айқындай түседі.
Аталған кітаптың кереметін адамзат баласы басып өткен тарихи кезеңдер растап келе жатыр. Бұл мәселені Ф.Гүленнің талдап түсіндіруі оқырманды енжар қалдырмайды. «Құран» өзі түскен сәттен бері әлденеше рет айыпталып, сыналды да. Бірақ оған құрылған «соттардың бәрі оны ақтап шығып, оның мейлінше кемеліне келгенін растап шықты, осындай майдандасудың бәрінде де Құран жеңіске жетіп отырды»[8]. Демек, «Құранның» жеңісі бүкіл мұсылман қауымының жеңісі деген сөз. Біз қарапайым жамағат осынау басты кітабымыздың алдағы кезеңдерде де жеңіске жете береріне сенімдіміз. Бұның өзі Ф.Гүленнің «Құран» жөніндегі түсінігімен ұштасып жатыр деген сөз емес пе.
«Құранға» сенудің және ондағы Құдайдың мән-мағынасын түсінудің арқасында ғана барлық мұсылман өткен замандарда тек бір тұтастыққа қол жеткізіп отырды, келешекте де қол жеткізе алмақ. «Құранды мойындамайтын адамдар мұсылмандыққа қол жеткізе алмайды, тек ол ғана емес, өздерінің араларында да олардың мықты бірлік орнатулары қиын»[9]. Рас, өзім мұсылманмын дей отырып, адам «Құранды» дұрыс білмесе, немесе оны мойындамаса, ол қандай мұсылман болуы мүмкін?
Тағы да Ф.Гүленнің лебізіне құлақ түріп көрейікші: «Адам болмысының және мәнінің мағынасын мейлінше дәлдікпен әрі тәптіштей ашатын, адамды ақиқат пен кемеңгерлікке үйрететін, оның құпия сырлары мен Алла Тағалаға жету жолдарын, оның қасиеттер мен есімдерінің мағынасын үйрететін кітап ол – Құран. Бұл жағынан онымен теңдесе алатын ешқандай екінші кітап жоқ. Ұлы пайғамбарлар мен әулие-әнбиелердің данышпан сөздеріне құлақ түр, ұлы ойшылдардың айтқандары жайында ойланып көр, сонда ол сөздердің растығына өзің де көз жеткізесің»[10], – дейді ол тебірене сөйлеп. Тебірене отырып, ол тағы да бәріміздің көңілімізге қонатын шындықты қандай дәл жеткізеді десеңші.
«Құрандағы» сөздердің тарихи шындықпен астасып жатқандығына Исламның дұшпандары назар аударып, дұрыс талдай білді ме екен? Адам баласы өзі жаратылғаннан бері жанға жайлы мінсіз қоғамды аңсауда. Ол жөнінде барлық халықта да түрлі пайымдаулар мен аңыздар бар. Басқасын былай қойғанда, қазақ ауыз әдебиетінің кейіпкеріне айналған Асан Қайғы бабамыз Сәбитұлының Жерұйықты іздеп, жиһанкез болуын алайық. Немесе итальян оқымыстысы Т.Кампанелланың «Күн қаласы», я болмаса Сен Симонның «Утопия» тәрізді еңбектерінің мағынасына көз жүгіртейік.
Осылардың бәрінде де адам баласының аңсаған жанға жайлы өмірі және оған жекелеген пенделердің ұмтылысы жайлы әңгіме болады ғой. Сөйтсек, бұл мәселенің түп қазығын Ф.Гүлен «Құраннан» тауып алыпты. Сөйтіп ол былай дейді: «Адамзат баласына ұсынылған ең тамаша өмір «Құранда» айтылған өмір. Дүниежүзінің барлық пұшпағында бүгінгі өркениетте толығымен таныған жекелеген құндылықтар бірнеше жүздеген жылдар бұрын «Құранда» жария болғаны жайлы ешқандай қалтқысыз сеніммен айта аламыз. Ал сонда кім кінәлы болғаны?»[11].
Рас, кім кінәлі? Осы уақытқа шейін «Құранды» мойындамай келгендер немесе тіпті оған қарсы болғандар кінәлі. Онда айтылған маңызды мәселелерге бос сөз ретінде қарап, тіпті реті келсе, теріс түсіндіріп отырғандар, әлбетте, жұртшылықтың көзін шындыққа жеткізе алмады, кейбіреулері өздерінің көздері жетіп тұрса да, мұндай қадамға саналы түрде баруын жоққа шығара аламыз ба?
«Құранға» сенген адамның қай-қайсысы да Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбарымыздың үмбеті болып саналады. Ал оған сенген адам Алла Тағалаға иман келтірген болып есептеледі. Сол сияқты «Құранға» сенбеген Пайғамбарымызға да сенбеген болып шығады, ендеше Пайғамбарға сенбеген жан Аллаға да сенбейді деген сөз. Шынайы мұсылмандықтың түйіні қайда жатыр!»[12], – дейді тағы да Ф.Гүлен. Ислам дүниесіндегі негізгі атрибуттардың бір-бірімен өзара өте тығыз байланыста екендігі, оларды бірінен бірін бөлек алып қарауға болмайтындығы айпарадай анық айтылып отырған жоқ па?
Ғалым өз еңбектерінде Алла Тағаланы танудың, Исламды жете білудің бір жолы – «сопылық» мәселесіне немқұрайды қарай алмайды. Керісінше сопылықтың табиғатын ашуға тырысып, оның не себепті өмірге келгендігіне ден қоя отырып, сөйлейді: «Философия мен кемеңгерлік адамзаттық ақыл-ойдың көкжиегін кеңейтеді, заттардың табиғаты мен құбылыстарды адамның жақсы білуіне көмектеседі. Ал тасаввуф (сопылық) болса, ақыл жетпес өлшеммен адамның және бұл заттар мен құбылыстарды Жаратушының арасындағы байланысты қамтамасыз етеді, Алла мен оның құлы арасында достық жақындықты және махаббатты орнатады»[13], – дейді ол.
Кейбір зерттеушілердің назарын әдебиетті тереңдетіп оқытатын мектептің 2-сыныбына арналған орыс әдебиеті оқулығы да аударып жүр. Неге олай деп байқап қарасаңыз, ондағы айтылатын әңгімелердің басым көпшілігі Інжілде (Библияда) айтылатын жағдайлармен байланыстырылады екен. Оқулықты құрастырушылардың алға тартатыны – аталған қасиетті кітаптың орыс әдебиетімен байланысы, ондағы түрлі сюжеттер мен оқиғалардың орыс әдебиетіндегі көптеген шығармалардың өмірге келуіне жасаған әсер-ықпалы.
Ендеше бүкіл мұсылман қауымының қасиетті кітабы – Құранның біздің әдебиетімізге жасаған әсер-ықпалы неге айтылмай келеді деген сұрақ өзінен өзі туындайды екен. Бұл жөнінде кезінде филология ғылымдарының докторы, әдебиеттанушы ғалым А.Ісімақова да атап өткен болатын. Ол Ф.Гүленнің «Ғаламның Рахым Нұры – Мұхаммед Пайғамбар» атты кітабының қазақша алғысөзінде қазақ оқырмандарын осындай ойға жетелейтін көңілге қонымды пікірін ұсынады.
Жалпы пайғамбарлар хақында талдау жасаудың жауапкершілігі үлкен екендігі даусыз. Сонау ықылым замандарда өткен Алланың сүйікті құлдарының іс-әрекетіне, адами қалыбына, діннің дамуында алатын орнына баға беру үлкен даярлықты ғана емес, терең интуицияны, зор сүйіспеншілікті де қажет ететіндігі белгілі. Осы жағын сезіндіктен де, пайғамбарлар жайында сөйлеуге екінің бірі тереңдеп бара бермейді. Қай-қайсысымыз да білген нәрсемізді жадағай ақпарат ретінде үстірт айта салсақ, одан зиян жоқ. Біреу болмаса біреу білім ретінде табан тіреп, Исламға бір табан жақындай түсуі әбден ықтимал. Ал бірақ сол пайғамбарлардың өзіне тән ерекшелігін бүгінгі заманның көзіқарақты оқырманына жеткізу оңайға соға қоймайды деп ойлаймын. Осынау жауапкершілікті жақсы түсіне отырып, Ф.Гүлен бұл міндетті де мойнына алудан жасқанбайды.
«Өзге пенделермен салыстырып байқағанда, пайғамбарлар тау сияқты. Жердің тепе-теңдігін сақтап, ауасын жаңғыртып тұратын таулар сияқты олар да адамдар арасындағы сондай міндетті атқарады. Қасиетті «Құран Кәрімде» пайғамбарлар мен таулардың қатар айтылатыны бекер емес. Қайырымды да, қадірлі Нұх пайғамбар Арарат тауымен байланыста айтылса, аса құрметті Мұса пайғамбар Тур (Синай) тауымен, ал Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с) Хира тауына байланыстырыла айтылады, бұл белгілердің барлығы бізге жекелеген ақиқаттардың бетін ашады»[14], – дейді ол.
Осы арада автордың пайғамбарларды атақты биік тауларға ұқсастыруы белгілі бір дәрежеде бейнелі, көркем сөздің үлгісі тәрізді сезіледі. Сонымен бірге діни аңыздарда айтылатын бұл таулардың өздеріне тән ерекшеліктері аталған пайғамбарлардың да жекелеген өзгешеліктерімен, адамзат алдындағы міндеттерін көрсетумен ұштасып жатқаны сөзсіз.
Ұлық Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа жай-ында жазылып келе жатқан еңбектер аз емес. Бұл – бүкіл мұсылман баласы, оның ішінде Ислам дінін танушылар мен осы бағытта жұмыс істейтін зиялы қауым өкілдері үшін қашан да таусылмайтын, қашан да қайталап соғып отыруды өзінен өзі қажет ететін қасиетті тақырып.
Исламтанушылардың қай-қайсысы да ат басын тірейтін Алла жіберген осынау адамзаттың ұлы тұлғасы жайлы шабыттана қалам тербегендердің бірі – Ф.Гүлен. Ол кісінің «Ғаламның Рахым Нұры –Мұхамммед Пайғамбар» атты іргелі еңбегі осы қатардан табылатын аса тартымды да іргелі жұмыстардың бірі екендігі сөзсіз. Бұл кітабында автор Пайғамбарымыздың қасиетті болмысын қарапайым тілмен жан-жақты ашып көрсетуге тырысады. Оның жан әлеміне үңіле отырып, өзіне жүктелген соңғы пайғамбар ретіндегі миссиясының тарихи әрі рухани тұстарын мейлінше жақсы ашып көрсеткен. Бұл кітапты қолға алғаннан кейін оқып шықпау мүмкін емес және жай ғана оқып қоймай, әр тарауына терең ой көзін жүгірте отырып, тебірене оқуға тура келеді. Бұл да автордың терең зерттеуші ретінде ғана емес, қаламгер, жазушы ретіндегі шеберлігінің сыр-сипатынан хабар берсе керек.
Бір назар аударатын жағдай – аталған туындысында автор Пайғамбарымыздың өмір сыры жайлы сыр ашқанда, бүгінгі күнмен тікелей байланыстыра отырып сөйлейді, нақты ғылымдардан тиянақ тауып, пайымдауларын түйіндейтін салыстыруларды, фактілерді оңтайлы түрде келтіріп отырады. Бұл арада ол жалпы пайғамбарлық деген не, ол қандай құбылыс және қандай адамның пайғамбар болуы мүмкін деген мәселелерді ыждаһаттылықпен түсіндіруге бейім.
«Пайғамбар» дегеніміз адамды тазалыққа, ізгілікке баулуда шексіз құдіреттің иесі емес. Олар үшін Алла Тағала белгілеп қойылған өлшемдер бар екендігін көпшілігіміз біле бермейміз. Қарапайым түрде алғанда, Пайғамбар адам баласына қандай тұрғыда, қайтіп ықпал жасауы тиіс, ол ықпалдың мақсаты мен сипаттары қандай болмақ деген мәселелерді Ф.Гүлен қалың бұқараға түсінікті тілмен, оңтайлы, қонымды қисынмен жеткізуге шебер.
Ол кісінің қисынды тұжырымына құлақ түрсек, пайғамбарлыққа лайық кісіні Алла Тағала өзі таңдап алады екен. Ондай адам әу бастан-ақ пайғамбарлық үшін жаратылады. Оның пайғамбар болуы үшін белгілеген уақыты келуі тиіс. Сол сәттен бастап оған осынау аса жауапты да қасиетті міндет жүктеліп отырған. Пайғамбарлық қонған адамның сол сәттен бастап жасайтын тіршілігі, істейтін қызметі мен айтатын сөздері Алла Тағаладан келген уахиларға байланысты екендігін көбіміз біле бермейміз.
Әрине пайғамбарлар да ет пен сүйектен жаратылған адам. Олардың өмір жолында әр алуан сипаттағы қарсылықтар мен кедергілер ұшырасып отырған. Күнделікті бірге жүрген адамдардың қасиет қонған кісіні оңайшылықпен мойындай бермеуіне таң қалуға болмайды. Бірақ пайғамбар өзіне жүктелген міндеттерді әр алуан алып қашты сөздерге, көлденең пайда болған кедергілерге қарамай, ықыласпен атқарып отырған. Өз мақсатына жету жолында тек Жаратушының уахиын ғана басшылыққа алған. Өйткені уахи пайғамбар үшін күнделікті аса қажет нәрселердің бірі болғандықтан, ол содан рухтанып, қанаттанып отырған.
Тағы бір таңқаларлық ерекшелік – пайғамбар атаулы адамзат баласы үшін жасаған игілікті істеріне орай ешкімнен ешқандай сый-сияпат, мақтау-мадақтау күтпеген, жұмыр басты пендеден де ештеңе дәметпеген. Орасан зор игілікті жұмыстарды атқарып шығуды өзінің қарапайым борышы ретінде санағандығын исламтанушы Ф.Гүлен оқырманына қарапайым тілмен жеткізе біледі. Түрлі пендешіліктен, нәпсілік әлсіздіктерден ада болғандықтан да, олар адам қоғамындағы ең жоғары биіктікке жеткен. Қазақтың ұлы ақыны Абай өзінің шығармаларында жүйелеп көрсететін адам пирамидасының ең ұшар шыңында пайғамбарлар тұр деп есептеуге болады. Яғни, пайғамбарлар – Абай айтқан «толық адамның» жарқын үлгісі. Соңғы пайғамбарымыз Хазіреті Мұхаммедтің жарқын бейнесін әр қырынан талдай келіп, оның адам ретіндегі болмыс-бітімін ашып көрсеткен кезде, қазақ оқырманының осындай қорытындыға келетіндігінде сөз жоқ.
Пайғамбар бейнесін талдау барысында Ф.Гүлен «хасби» деген анықтауыш сөзді қолданады. Әлбетте, мен өз басым исламтанушы деңгейіне жете қойғамын жоқ, бірақ бұрын-соңды оқып жүрген әдебиеттерімнен осы сөзді ұшыратпағанымды мойындаймын. Ф.Гүлен еңбектерінен оқып, оның мағынасын білуге құмартып жатқаным да сондықтан болар.
Сөйтсек, жәннат есіктері айқара ашылып, оны кіруін күткен кезде, өзінің соңынан ерген үмбеттерін де сол жерге апаруды ниет қылған Хазіреті Мұхаммед те махшардың ең қиын сәттерін жәннаттан артық санайды екен. Барлық үмбетіне жаны ашып, ең ауыр күнәға батқан күнәһарлардың да пейішке баруын қалайды екен. Қандай міндет атқармаса да, ешкімнен ешқандай ақы дәметпейді екен. Келтірілген аятта пайғамбарлардың ақысы Аллаға ғана аян. Сондықтан олар еш уақытта жасаған иләһи қызметтің нәтижесінде ақы сұрамайды. Пайғамбар жүрегіндегі осынау шексіз дархандықты «хасбилік» деп атайтынын өз басым осы Ф.Гүлен еңбегі арқылы білдім[15].
Сондай-ақ ғұламаның «тәухид» сөзінің мағынасын да түсіндіруі қысқаша да нақты, былайша айтқанда, соқырға таяқ ұстатқандай түсінікті. «Алланың бар және бір екендігі» деген ұғымды бір ауыз сөзбен осылайша атайды екен. Құдайдың жалғыздығын, бір Алладан өзге жаратушының жоқтығын мойындаудың қаншалықты маңызды екендігін Ислам дінінің өкілдері әрқашан айтып отырады және жалықпастан түсіндіріп келеді. Сондықтан бұл мәселені көтеру бір қарағанда қарапайым намазхан үшін таңсық көрінбеуі де ықтимал. Ал дегенмен Алла Тағаланың жалғыздығын танып, мойындаудың қаншалықты елеулі мәселе екендігін ешқашанда елеусіз қалдыруға болмайды. «Тәухидтың» мағынасын осы тұрғыдан жеткізе білудің мейлінше маңызды екендігін Ф.Гүлен тәсілдеп түсінікті етіп әңгімелейді. «Құран Кәрімнің» я болмаса хадистердің мағыналарын бүгінгі өмірмен тікелей байланыстыра сөйлеуге бейім.
Мысал үшін мына бір мәселеге тоқталып өтейік. «Уақыт пен кеңістік бір біріне жақындамайынша, қиямет-қайым болмайды» деген екен бір хадисінде ұлық
Пайғамбарымыз.Енді осы хадис жайлы Ф.Гүленнің пікіріне назар аударып көрейік: «Бүгінгі таңда, – дейді ол осы хадистің мағынасын бұқара көпшілікке жеткізу барысында, – өнеркәсіп пен технологиядағы төңкерістер арқылы барлық сала шапшаң алға басып, өркендеп жатқанын жасөспірімдер де біледі. Сонымен қатар, жоғарыдағы хадис ара қашықтықтарды қысқартқан бүгінгі таңның ұшқыр көліктерін де ишара етуде. Астрономия мен астрофизика мамандары түсіне алатын бір мәселеге де белгі бар. Жер жүзі уақыт өткен сайын эллипс түріне енуде. Бұл өзгеріс уақыт ұғымына да әсер етеді»[16]. Сөйтіп қиямет-қайымның белгілері басталғанын айта келіп, исламтанушы ғұлама жоғарыда келтірілген хадистің мағынасын түсіндіруде өзіміз өмір сүріп отырған ортадан нақты мысалдарды алып көрсетеді.
«Алла... Әрі сендердің өсек таратып, орынсыз сұрақ қоюларыңды және текке мал шашуды (ысырап етулеріңді) жек көрді»[17] деген Пайғамбардың хадисін де ол тарата сөйлеп, жеткізе түсіндіруге ниет етеді.
Өсек – дейді Ф.Гүлен, – не бұл дүниелік, не ақыреттік пайдасы жоқ бос сөзді білдіреді. Ол – мылжыңдық болсын, мейлі керексіз жайтты әңгімелеу болсын, өсек айтушылардың қоғамдық деңгейі мен өсектің таралу аясының кеңдігіне қарай (газет, журнал, радио, теледидармен таралу секілді) адамы өресіз, болашағы жоқ елдің қоғамдық кеселі. Ислам екі еріннен туатын қаншама жамандықты атаса, соның барлығы да осы турасында айтқан үш нәрсенің қатарына сөйлеуді не сөйлемеуді де қосып былай дейді:
«Аллаға және ақырет күніне иман еткен адам көршісіне жамандық жасамасын! Аллаға және ақырет күніне сенген әрбір жан қонағын жақсылап күтсін! Аллаға және ақырет күніне иманы бар әркім не жақсы сөз айтсын не үндемесін!..».
Пайғамбардың хадистеріне түсінік беру барысында ғұлама оның мағыналарын бүгінгі заманмен байланыстыра сөйлейді, өмірдің нақты көріністері мен құбылыстары арқылы жеткізуді көздейді. Оның бүгінгі заманға тән ақпарат құралдарының аттарын атауы (газет, журнал, радио, теледидар) осы айтылып отырған пікірдің нышаны екендігі сөзсіз ғой. Әңгіме тақырыптың қай салаға байланысты қозғалып отыруына тікелей қатысты. Ф.Гүлен ойын іркіп, тартынып қалмай, мәселені қабырғасынан қоя отырып, түпкі пікірін нақты жеткізуді қажет санайды.
Исламның құдіретін мейлінше қарапайым әрі ұғынықты тілмен бұқара жұртшылыққа жеткізу үшін Ф.Гүлен ойын астынан қарпып, тым тереңдетпей-ақ, сонымен бірге мүлде жадағай жаттанды машыққа түсіп кетпестен, қисынын келтіре отырып әңгімелейді. Ол тіршіліктің пайда болуынан бастап, қоршаған ортадағы материалдық-заттық құбылыстардың мән-мағынасына аса бір сезімталдықпен үңілуге жетелейді. Кейбір жекелеген дерексіз ұғымдарды түсіндіру үшін ең алдымен нақтылыққа, айқындыққа жүгініп алатын тұстары да бар. Ф.Гүленнің түсіндіруінде Ислам мен ғылымның бір біріне соншалықты жақындасып, қабыса түсетінін көріп еріксіз таң қаласыз, ғұламаның келтірген дәлелдерінің қаншалықты сенімді екендігін білу үшін назарыңызды барынша бір жерге шоғырландырып, мәселенің мәнісіне тереңірек үңілуге еркісіз ұмтылыс жасайсыз.
Философия ғылымында заманалар бойы іріктеліп, нақты принциптерге айналған заңдылықтарды тарата түсіндіре келіп, оқымысты оны Ислам қағидаттарымен, Шариғаттың заңдылықтарымен шебер байланыстыра біледі. Мәселен, оның ықтималдылық, үйлесімділік, себептер мен кездейсоқтық, заңдылықтар мен себептер, табиғат заңдылықтары мен себептерінің кезеңділігі және тағы басқа да өмір құбылыстары туралы айтқан кезде еріксіз философиялық трактаттардың тараулары еске түседі. Бірақ соның барлығын ғұлама жалғыз Жаратушымыз Алла Тағаланың құдіретімен байланыстырған уақытта еріксіз тәнті боласыз. Автордың логикасының мықтылығы тағы да Шариғат ұстанымдарынан туындап отыратынына сеніммен қарайсыз.
Ф.Гүленнің айтуынша адам көкірегіндегі періште мен шайтанның орындары бір-біріне мейлінше жақын орналасқан. Олар сондықтан да бір-біріне өзара ықпал жасап отырады екен. Егер шайтан түтін жағып, әлденені бықсытса, періште де тыныш отыра алмайды, мазасы кетеді. Шайтан болса адамды ақылынан алжастырып, оны күнәға батыруға итермелеп тұрады. Осы арада бір көңіл бөлетін жағдай – шайтан адам баласын осылайша көптеген харам істерге итермелесе де, өзі сонысын мүлде сездірмейтіндігін Ф.Гүлен қызықты етіп талдап көрсеткен. Және онысы кез келген адамды нандыратындай деңгейде өте ұғынықты шығады. «Оба ауруы – Пайғамбарымыздың заманында шара табылмаған қорқынышты дерт. Бүгінгі таңда СПИД қандай болса, ол кездегі оба да дәл сондай еді. Оба дертіне сахабалар өте сақтық танытты. Өйткені Пайғамбарымыз оларға үнемі осы озбыр ауруды ескертіп, қадағалап отыратын»[18]. Осы ақпаратты сөйлемнен оқырманның біраз жайды ұғына алатыны сөзсіз. Пайғамбар заманындағы оба ауруының қасіретін бүгінгі уақыттағы СПИД-пен салыстыра сөйлеудің өзі автор ойының алғырлығын және бейнелілігін білдіретіндігі анық.
«Исламда әйел-еркек деп алалау жоқ. Мұны Алла Елшісінің өзі тікелей көрсетіп кетті»[19] дей отырып, ғұлама Исламда әйелдерді кемсіту бар дейтін түсінікке дәлелді соққы береді. Ал кемсітушілік болып көрінетін құбылыстардың тіпті де олай емес екендігі, қоғам мен отбасының адал сақталуы үшін белгілі бір мөлшерде қойылатын шектеулердің болуы қажеттігін дәлелдейді. Ол шектеулерден басқа адамдар да, әйелдің өзі де зиян шекпейді. Қайта оның өмірге келуге тиісті ұрпағы мүмкіндігінше таза болып өседі. Келешектегі жарқын қоғамды өз қолымен жасаушылардың біріне айналады.
Мәселен, Ұлық Пайғамбарымыз қызы Фатимаға деген ерекше ықыласының өзі әйел затын құрметтеуден туындап отырған жоқ па. Қызы үйіне қыдырып келе қалған жағдайда, Пайғамбарымыз (с.ғ.с) дереу орнынан тұрып, қызының қолынан ұстап, өзінің орнына отырғызады екен. Әйел балаға бұдан асқан ілтипаттың көрінісі қандай болуы мүмкін.
Әлбетте, қасиетті Құран Кәрімнің және Пайғамбарымыздың хадистерін жалпы жәмиғатқа түсіндіріп жеткізу мәселесінде исламтанушы ғалымдар, қатардағы имам немесе жай намазхандардың өздері аз еңбек еткен жоқ. Бұл бағытта істеліп жатқан жұмыстардың қай-қайсысы да маңызды.
Бұндай ізгілікті жұмыстарда Ф.Гүленнің еңбек-терін қысылып-қымтырылмай, еркін пайдалануға болады деп ойлаймыз. Өйткені бұл ғұлама көбінесе қатып қалған жаттанды сөздермен емес, өмірдің өз қойнауынан алынған штрихтармен тиянақтап отыратындығына жоғарыда келтірілген мысалдар дәлел.
Шағын мақалада Ф.Гүленнің исламтанушы ретіндегі ғұламалығын толық ашып көрсету мүмкін бола қоймас. Біздің бұл айтқандарымыз үлкен қайраткердің дін жолындағы еңбегінің шағын бөлігін ғана қамти отырып, оның ақиқатты жеткізудегі еңбегін ашып көрсету ғана.
[1] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 36 бет.
[2] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 37 бет.
[3] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 37 бет.
[4] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 38 бет.
[5] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 39 бет.
[6] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 39 бет.
[7] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 40 бет.
[8] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 40 бет.
[9] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 41 бет.
[10] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 42 бет.
[11] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 43 бет.
[12] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 46 бет.
[13] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 47 бет.
[14] Фетхуллаһ Гүлен. «Критерии или Огни в пути», Алматы, 2007, 38 бет.
[15] Фетхуллаһ Гүлен. «Ғаламның Рахым Нұры». Алматы. 2008. 96 бет.
[16] Фетхуллаһ Гүлен. «Ғаламның Рахым Нұры». Алматы. 2008. 150 бет.
[17] Фетхуллаһ Гүлен. «Ғаламның Рахым Нұры». Алматы. 2008. 320 бет.
[18] Фетхуллаһ Гүлен. «Ғаламның Рахым Нұры». Алматы. 2008. 160 бет.
[19] Фетхуллаһ Гүлен. «Ғаламның Рахым Нұры». Алматы. 2008. 405 бет.
- жасалған.