МАҒЫНАСЫН НЕГІЗГЕ АЛЫП РИУАЯТ ҚЫЛУДЫҢ ШАРТТАРЫ
Кейбір ғалымдар төмендегі шарттарды сақтай оты-рып, мағынасын негізге алып хадис риуаят етуге рұқсат берген:
а. Рауи тілдің барлық ерекшеліктерін өте жақсы меңгерген болуға тиіс. Тілді жақсы меңгермеген, тілдегі өте нәзік мәселелерді білмейтін адамның Пайғамбарымыздан (саллаллаһу аләйһи уә сәллам) жеткен сөздерді өзі түсінгеніне қарап «Пайғамбарымыз былай деген» деп риуаят етуіне рұқсат етілмейді. Негізінде, риуаят етуші мағынаны да түбегейлі ұғуы керек.
ә. Рауидің мағынаны беру мақсатымен таңдаған сөзі хадис мәтіні мен мазмұнынан да, хадис пен тілді терең меңгерген арнайы мамандар тарапынан да айырмашылығы білінбейтіндей нақ орнында қолданылып, негізгі әу бастағы сөздің синонимі ретінде, дәл сол мағынаны беруі тиіс.
б. Хадистегі әу баста қолданылған сөз тұтас ұмытылған болса ғана осындай жолды сынап көру керек, себебі Пайғамбарымыздан қалған сөз қазынасының ең болмаса негізгі мағынасы сақталуы тиіс, яғни «Бүтіндей қолға түспейді екен деп, барлығын ысырып тастауға болмайды» деген пәтуаға сүйеніп, сүннетті мүмкіндігінше кәдеге асырған жөн.
1. Хадистердегі сөздердің әр түрлілігі
Мына жайтқа да назар аудара кеткенді жөн санаймын: мағынасын негізге ала отырып риуаят етілгендер қатарына кірмейтін, алайда негізі бірдей бола тұрып, құрамында бір сөз артық немесе бір сөздің орны басқа сөзбен ауысып кеткен хадистер де бар. Мысалы, күнделікті бес уақыт намазда оқылатын «Тахият» дұғасы осы айтқанымызға мысал бола алады. Ханафилар мен куфалықтардың басым көпшілігінің, Имам Әузағидің, Суфиян Сәуридің, Ибн Мәсғудтан риуаят етілген және ғұламалардың көпшілігінің ең абзалы деп санаған «Тахият»[1] дұғасынан басқа, Ибн Аббастан келіп жеткен Имам Шафиғи оқыған тахият дұғасы да бар. Оның өзгешелігі, бізге мәлім дұғадағы «әт-тахият» сөзінен кейін «әл-мубаракат» деген сөз енген және арадағы уау әріптері түсіп қалған[2]. Сондай-ақ хазірет Омар (р.а.) хұтбасында оқыған «тахият» дұғасы[3] және мұнан басқа да бірнеше әлсіз риуаяттар арқылы жеткен тахият дұғалары бар[4]. Осыған қарап бәз біреулер «Демек, сахабалар Пайғамбардан (саллаллаһу аләйһи уә сәллам) естігендерін сөзбе-сөз жаттай алмайтын болған. Жаттауға шамасы келмеген немесе ұмытып қалған жерлерде өздері ыңғайлы сөз қосып айтатын болған» деуі бек мүмкін. Ал мәселенің мәйегі мен негізі мұнда жатқан жоқ. Себебі бір риуаятқа сүйенсек, намаз һижреттен үш жыл, енді бір риуаят бойынша бес жыл бұрын парыз болған. Хазірет Омар, Ибн Мәсғуд (р.а.) сияқты алғашқы сахабалар ең кем дегенде он жыл бойы Пайғамбарымызға (саллаллаһу аләйһи уә сәллам) ұйып намаз оқыған. Әлгіндегідей айтылған пікірлерге сүйенсек, осынау дана сахабаларды ақымақтар қатарына қосқанмен бірдей болар еді. Аллаһ расулымен бірге осынша жыл намаз оқыған, 23 жыл бойы одан бір елі ажырамаған сахабаларды (бүгіннің өзінде бес жасар бала жаттап, өмір бойы есінде сақтай алатын) қысқа ғана дұғаны жаттай алмаған немесе ұмытып қалған дегенге ешкім де сенбейді. Себебі Әбу Бәкір (р.а.) заманында, Құран кітап ретінде жинақталған кезде осы аты аталған сахабалардың да жаттаған Құрандарымен салыстырылған. Нәтижеде олардың есте сақтаған сүрелері мен қағазға жазылған Құран арасында еш айырмашылық болмаған. Олай болса, хадиске қатысты жоғарыдағы жала, айналып келгенде, Құранның дұрыс-тығына деген сенімге селкеу түсіреді.
Бұл мәселенің негізі мынадай болса керек: хадис-терде баяндалғандай, Құран «Жеті әріпке негізделіп түсірілген»[5]. Бұл жерде жеті негізді ұзақ-сонар баяндап жатпаймыз. Шындығында, Құран әу баста үмми қауымға рақымдылық ретінде жеті түрлі мақамға сәйкестендіріліп түсірілген. Хадистер жайлы да осыны айтуға болады. Аллаһ расулы өзіне түсірілген аяттарды оқығанда бір мақаммен оқыса, енді бірде мүлде басқаша мақаммен оқыған. Тахият дұғасын да дәл осы сияқты Ибн Мәсғудқа (р.а.) басқаша, хазірет Омарға (р.а.) сәл өзгеріспен, Ибн Аббасқа (р.а.) басқа айырмашы-лықтармен оқып, үйреткен. Олай болса, Құран кәрімді жеті түрлі мақамда оқуға рұқсат берілгені сияқты, кейбір хадистерді де түрліше баяндаған болуы әбден мүмкін. Қорытындылай келгенде, тахият дұғаларының барлығы да Расулаллаһтың өз аузымен айтылған.
2. Аз сөзге көп мағына сыйдырған
Бұл көлемді тақырыптың басқа қыры да бар: Аллаһ расулы аз сөзге көп мағына сыйдырған «жәуәмиул-кәлим» деген сипатқа ие еді[6]. Оның бір-ақ сөзбен кең мағынаны қамтыған хадистерін талдасақ, әрбіріне том-том кітап арнауға болады. Мұндай хадистерге түсіндірме жасағанда, араб тілінің грамматикалық, лексикалық, әдістемелік, шешендік, мағыналық т.б. қағидаларына байланысты, әр оқыған сайын жаңа мағыналар ашылуы да мүмкін. Аллаһ расулының мұндай сөздерін оқығандардың «Бұл жердегі әрбір сөзді Пайғамбардан тәлім алған үмми сахабалар түгіл, ғаламдық ілімді игерген зор білімпаздар да айта алмайды» деуі шүбәсіз. Сондықтан хадистер – қиямет-қайымға дейін қадірі жоғалмайтын, өлмейтін, өшпейтін сөз маржандары.
Олай болса, бұл уахидан нәр алған адамның аузынан шыққан сөздер, сондықтан бұл мәселе жеңіл-желпі қарауды көтермейді. Осы себепті сан жағынан хадистер кейбіреулерге көп көрінсе де бізге дейін келіп жеткен қасиетті сөздердің барлығын еш күмәнсіз Пайғамбар-дың мүбәрак аузымен айтылған жауһардай құнды қазына ретінде қабылдаймыз.
[1] Бұхари, Азан, 148, 150; Мүслим, Саләт, 55-59.
[2] Мүслим, Саләт, 60; Әбу Дәуіт, Саләт, 182; Тирмизи, Мәуақит, 100.
[3] Муатта, Нида 53-55; Ибн Әбу Шәйбә, әл-Мусаннаф 1/261; әл-Хаким, әл-Мустәдрәк, 1/398.
[4] Хәйсәми, Мәжмәуз-зәуәид, 2/141-144.
[5] Бұхари, Фәдәилул-Құран 5; Мүслим, Мусафирин, 264, 270.
[6] Бұхари, Табир, 11; Мүслим, Мәсәжид, 5.
- жасалған.