«Дін – шешімі күрделі мәселелерді бүркемелеу үшін пайда болған» дейтіндер бар. Өркениеттің дамуы дінге деген қажеттілікті жоя ма?

Атеистердің тұжырымы бойынша, дін – адамдар-дың дәрменсіздігі мен шүкіршілік сезімдерін білдіру үшін ойдан жасалған жүйе. Олардың мұндай тұжырымға келуіне ірілі-ұсақты негіздемелері де жоқ емес: ғаламда адам санасы жетпейтін, физикалық не химиялық заңдылықтармен толықтай түсіндіруге келмейтін тылсым құбылыстар бар. Осынау жұмбақ құбылыстарға қандай да бір шешім табу үшін Жаратушының бар екендігі жайлы әңгіме қозғала бастаған. Келе-келе өз мүдделеріне сәйкес әрі пайдалы кейбір заттар мен ұғымдарды киелі деп санап, кейіннен өздеріне тәңір етіп алған. Мәселен, үнділер үшін Ганга, ежелгі мысырлық-тар үшін Ніл өзені киелі. Адамға пайдалы болғандық-тан осы елдерде әлі күнге дейін сиыр малы киелі саналады. Бойын үрей билеген кезде де адам дәл осылай өзіне медет іздеген. Адам өз бойындағы сезімдердің, айталық, үрейдің жетегінде кетіп, өзі секілді жан иесін немесе өзінен де төмен мақұлықты я болмаса жансыз затты пір тұтып, құрметтейтін еді. Өздері қолдан тәңір жасап алған пұттарға сиыну арқылы қауіп‑қатерден, бәле‑жаладан, кесел‑кесапаттан дін-аман боламын деген ұғым тас емен болып қалыптасқан. Кейбір діндерде қайырымдылық пен зұлымдық құдайына табыну – адам бойындағы сүйіспеншілік пен қорқыныш сезімдерінен туындаған болса керек. Жәннат пен жәһаннам да осындай пайымның жемісі. Дін – үстем тап өкілдері ойлап тапқан қанаудың бір құралы, дін – апиын. Ол адамдардың санасын улап, оларды «ұйықтату» үшін ойлап шығарылған...

Расында да, дін олар айтқандай ойдан шығарылған жүйе ме? Өздеріне жұмбақ құбылыстардың сырын ашу мақсатымен ойлап табылған немесе жұбаныштың көзі ме? Әрине, жоқ! Әсте олай емес!

Арабшадан енген «дін» сөзінің бірнеше мағынасы бар: «бағыну», «жаза беру», «жол», т.б. Негізінде аталған мағыналар діннің анықтамасында бар. Ол – жол яки даңғыл мағынасында. Онда ең бастысы – Хақ тағалаға бағыну. Дінде бағынғандарға сый‑сияпат, бағынбағандарға жаза беру тәрізді заңдар да бар. Діннің шариғаттық анықтамасы: «Дін – ақыл иелерін тікелей жақсылыққа бағыттайтын илаһи заңдар жиынтығы» дегенге саяды.

Дін саналы тіршілік иелеріне бағытталған. Демек, дінге адамдар өз қалауымен мойынсұнады. Дін адамның еркі мен қалауын елеусіз қалдырмайды. Оған тосқауыл да жасамайды. Керісінше, ол ізгілікке шақырады. Ізгілік болғанда да шынайы ізгілікке үндейді.

Дін иман негіздерінен басталады. Адам өз ақылы-мен өзінен бастап, осынау ғаламат әлемді жаратқан бір Жаратушының бар екенін түйсінуі мүмкін. Алайда, адам шынайы, кәміл иманға Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) ұлық ақиқатын ұғынғанда ғана жетеді. Сондай‑ақ, пайғамбарлар Аллаһ тағаланың ұлылығын айғақтайтын айқын дәлелдерімен келген. Мыңдап көрсеткен мұғжизаларымен бірге, мұғжизалығы қияметке дейін жалғасатын бір Кітап әкелген болса, онда тіпті зәредей де күмәнға орын жоқ деген сөз. Ал адам сол кітап арқылы ақырет күніне, тағдырға қалай сену керектігі секілді басқа да иман негіздерін тікелей пайғамбардың өзінен үйреніп тәлім-тәрбие алмақ.

Иманның кәмілдігі ғибадатқа байланысты. Иман – ғибадат арқылы ғана қуатты. Ал ғибадаты жоқ адам, көп ұзамай иманындағы ынта-ықыласынан айырылып, тек әлдеқашан дүниеден озған ата-бабаларының ізгі істерін мақтан тұтумен көңілін жұбатады. Ата-бабаларының молда яки қажы болғандықтарын тілге тиек етеді. Әлбетте, бұл ата-бабаларына құрмет көрсетудің не екенін білмейтіндермен салыстырғанда жүрегінде аз да болса сәуленің бар екендігін аңғартары анық. Дегенмен ата-бабаларының ізін өшірмей ісін жалғастырмаған соң оларды қанша жерден мақтап, көкке көтерсе де, бәрібір бұл жүректегі иман қуатын сақтап тұра алмайды.

Күнде бес уақыт орындайтын ғибадатымыз арқылы Аллаһ тағаланың құзырынан пана тауып, ынта-ықыласымыз артып, иман еткен құндылықтарымызға деген сертімізді бекемдей түскендей боламыз. Әрбір намазда, тіпті әр намаздың әрбір рәкәтында, Құран оқу яки зікір жасау барысында Аллаһтың мағрифатын (Аллаһ тағаланы рухани яки ішкі таным арқылы тану, сезу) жан-жүрегімізбен сезіне алмасақ, қарызымнан құтылайыншы деп үйреншікті шаруа атқарғандай ғибадатымызды құлықсыз, мән-мағынасыз орындаған болып саналамыз. Парыз орындалды, бірақ құлшылық жоқ.

Сондықтан да болар, бірде ислам ғұламаларының бірі басын сәждеге қойғанда ғажайып бір күй кешіп «шіркін‑ай, дәл осылай бір рәкат намаз оқи алсам ғой», – деген екен. Артынан дереу: «міне, сахабалардың намазы осындай болған», – дейді. Олар намаздың әрбір рүкүғында (бөлігі) Аллаһ тағаланы көріп тұрғандай құлшылық ететін. Олардың құлшылықтары ешуақытта әдепкі жағдайға айналмаған. Басқа құлшылықтары бұдан кем түспеген. Сондықтан да қажылыққа бару, зекет беру, ораза ұстау, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю секілді ғибадаттарды орындау барысында әрбір жан осы құлшылықтарды атқару арқылы рухында оянатын серпіліс пен жігер арқылы иманын күшейтетіні анық.

Діннің бір қыры қарым‑қатынасқа негізделген. Иман еткен адам дүкені мен базардағы саудасын да Аллаһ тағаланың разылығына сай жүйелеуі қажет. Сауда‑саттық жүйесі мен ұстанымдары Құран мен сүннет өлшеміне лайық болуы керек. Бұл да иман мен сенімді нығайтатын жайттар. Өйткені, осы арқылы адам нәпсіге ерік бермей, Аллаһ тағаланың әмірі мен қалауын орындаған болып саналады.

Мәселен, егер мұсылман кісі сатқысы келген затынан кемшілік байқаса, зиян шегетінін білсе де жасырмай ашып айтуы тиіс. Осылай істегенде ғана адам іштей жан тыныштығына кенеліп, Раббысына бағыну бақытына бөленеді. Біршама уақыттан соң, Раббысының құзырында намазға тұрған кезде әлгі қуанышы намаз арқылы келетін ізгі сезімдеріне шабыт беріп, иманын одан әрі нығайта түспек. Міне, осының бәрі – бізді Хақ тағалаға жетелейтін алтын арқаулар. Мұндай себептерді іздеуді Жаратушының өзі бізге әмір еткен. Аллаһ елшісі (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) үңгірдің аузы бекітіліп шыға алмай, қамалып қалған үш адамның қапастан құтылу үшін өз амалдарын арқау етіп, дұға жасағандары жайлы әңгімелеген-ді.
Бұлардың бірі ата‑анасына көрсеткен құрметін, екіншісі ар‑ұятының тазалығын, ал үшіншісі әр ісінде әділ болғандығын арқау ете отырып, дұға етеді. Осы кезде үңгір аузына кептелген тас орнынан жылжып ашылады. Біз тек іс‑әрекеттерімізбен ғана емес, мүмкін болса бүкіл болмысымызбен де, түр‑тұлғамызбен де Аллаһ елшісіне (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) «болмасақ та, ұқсап бағуымыз» керек. Иә, тіпті оның сыртқы келбеті мен көз тоймас көркіне дейін ұқсағымыз келеді. Дәл сондай келбетке ие болуды кім аңсамайды дейсіз?! Әйткенмен де, мүмкін емес нәрсені қиялдаудың орнына, қолымыздан келеді‑ау дегенге талпынып, мінез‑құлқымызды, жүріс‑тұрысымызды ұқсатуға тырысамыз. Құлшылығымызды сол секілді атқаруға, тіпті жүріс‑тұрысымыз бен қалай ішіп‑жейтінімізге шейін еліктеп, соған ұқсап бағуға күш саламыз.

Хақ тағала пайызды харам дегендіктен, бір теңгеге мың теңгеден пайыз алу мүмкіндігі тұрса да одан бойымызды аулақ ұстаймыз. Әр қадамымызда алдымыздан менмұндалап шығатын үлкенді-кішілі барлық күнәлардан да дәл осылай қашамыз.

Міне, осылардың барлығынан мынаны аңғаруға болады: дін – біртұтас, мынаусы қолайлы, анаусы көңіліме жақпайды дейтіндей бөлшектеуге келмейді; басқаша айтсақ, адам ағзасы секілді біртұтас жүйесі болмаса, оны дін деп айтуға қалай ауыз барады. Дін бейне бір ағаш тәрізді. Сенімге қатысты мәселелер оның тамыры, құлшылыққа қатысты жағы діңгегі немесе бұтақтары, өмірге қатысты тұсы оның жапырақтары, ал тікенектері – жазалары, ал зікір, дұғаларын осы ағашқа нәр беретін қорекке теңеуге болады. Осындай біртұтас дін бастан‑аяқ Аллаһ тағала тарапынан белгіленген және пайғамбар арқылы жеткізіліп, тәлім етілген.

Кез келген жан өз ар-ожданы арқылы Раббысымен тілдесіп, ешбір дәнекерсіз, дәлелсіз діннің рухын тікелей Оның Өзінен алуына болар еді. Бірақ кез келген адам мұншалықты жан тазалығына жете бермейтіндіктен, Хақ тағала пайғамбарларды таңдаған: «Аллаһу ястафи минәлмәләикәти русулән уә минәннаси», «Аллаһ Тағала періштелер мен адамдар арасынан пайғамбарлар таңдайды»^[1]. Яғни, Аллаһ тағала пайғамбарлық міндетін қаласа періштелерге, қаласа адамзаттың таңдаулысына беріп, осы ұлық міндетті мүлтіксіз атқаруына жағдай жасайды.

Жаратылғаннан бері рүкуғда, сәждеде, қиямда құлшылық жасайтын, санын Аллаһ тағаланың өзі ғана білетін періштелері бола тұра, Хақ Пайғамбарға уахиды жеткізу міндеті Жәбірейілге жүктелген. Жәбірейіл періште жиырма үш жыл бойы Пайғамбарымызға уахи жеткізіп тұрған. Хақ Пайғамбар оны әдептілікпен тыңдап, әкелген хабарды тұла бойына сіңіретін. Жиырма үш жыл ішінде қатты бауыр басып кеткені сонша, Жәбірейл ақырғы мәрте келгенде Пайғамбарымыз қимастықпен көзіне жас алып еді. Міне, Аллаһ тағала пайғамбарлық міндетке рухы биік, ары таза, саналы, сәулелі жандарды таңдаған. Өзге пайғамбарлар да дәл осылай таңдалып, нағыз үлгі тұтар өнегелі тұлғаларға айналған. Иә, олар ерекше таңдалған жандар еді. Аллаһ елшісі қалай таңдаулы болса, оның адал достары сахабалар да дәл солай таңдалған-ды. Дін бізге осындай үлгі тұтарлық абзал жандар арқылы жеткен.

Күллі пайғамбарлар ақиқат жолында адам айтқысыз түрлі азап шекті әрі ол үшін ешқандай да материалдық игілікке кенелген жоқ. Мәселен, Ардақты пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) дін жолында жүргізген күресінен бас тартқанда, бәзбіреулердің көкейін тескен талай мансап пен дәулетке қол жеткізер еді. Сол аймақтың ең хас сұлуын жар етіп, Меккені бір өзі билеп‑төстеуіне болар еді. Бұларды былай қойғанда, миғраж оқиғасының өзі неге тұрады? Жұлдыз біткен жолына кілем болып жайылып, осылардың бәрін басып өткен күйі, Раббысының құзырына бармап па еді?! Өзге жандардың басы айналып, көзі қиып кете алмайтын жәннатты ол бір емес, бірнеше мәрте аралап көрсе де, үмбетіне де ақыретте осы таңғажайып бақтарды көрсету үшін онда қалып қоймай, мынау қасіреті мың батпан, адамдарының жүрегіне мұз қатқан жер бетіне қайтып оралмап па еді?! «Үмбетім, үмбетім» деп қайтып оралғанда көргені: жолына тікен шашылды, адамдар тас лақтырып, мүбәрак басын жарды, осылайша үсті-басы қанға боялып, дінсіз надандардың қорлығына, мазағына ұшырады. Осылардың барлығын біле тұра миғраждан жер бетіне қайта оралуының сыры неде? Дінді жаю жолында абзал тұлғаның бір саусағын ішіне бүккен қандай да бір пенделік мүддесі я қорқынышы болған жоқ. Ендеше жәннаттың өзі сиқырлап, өзіне баурап ала алмаған, үмбетіне оралуды бәрінен артық санап, жанкештілік танытқан абзал жанның абыройын төккісі келген жалақорлардың жаласы қайта оралып, өздеріне батпан күйе болып жағылмай ма?

Аллаһ тағала біздің жүрегіміздегі иманға, құлшылық-ғибадатымызға, адалдығымызға мұқтаж емес, керісінше ғибадат, құлшылыққа біз мұқтажбыз. Аллаһ тағала жұмыр басты пендені жер бетіне халифа (уәкіл) ретінде жаратқандықтан, төрткүл дүниедегі жаратылыстың барлығымен адамның үйлесімді болуын қалап, Құран түсірді. Басқаша айтсақ, біздің табиғатымыз осал болғандықтан, қателікке ұрынып адаспауымыз үшін, «дін» дейтін даңғыл жол сыйлады. Сол себепті Құранға қарап бой түзеуімізді бұйыруда. Сонда ғана біз өз болмысымыздағы қарым-қабілеттерімізді ұштап, адамдық көгіне қарай әуелеп қанаттанатын боламыз.

Иә, біз дінге мұқтажбыз. Егер адамзат қажеттілігін сезіне отырып, мәңгілік бақытқа бөленуді саналы түрде ұғынып, ішкі рухани таным-түйсіктерін кемелдендіре алса, айтылуы әртүрлі болғанымен, мағынасы бір мынаны тілер еді: «Иә, Аллаһ тағалам, біздің тірлігімізге бір жүйе орнат, сол жүйең арқылы бізді басқар, қателік жасап, тура жолдан тайып кетуден, бұралаңы мол қисық жолдарға түсіп адасудан бізді сақтай гөр!».

Ең данышпан философтардың өзі сағы сынып сарсылып, қанша талпынғанымен ақиқатты таба алмаған. Алайда, ілімі төмен қарапайым мұсылман адамның өзі Ардақты пайғамбарымыздың даңғыл жолында ешбір қадамын мағынасыз баспай, өмірінің әрбір сәтін, кезеңін абыроймен өткізуге, өзге адамдардың құқығын да құрметтей білуге талпынған. Мұндай жанның жалғыз ғана мұраты болады. Ол – Аллаһ тағаланың разылығын алу және жолбастаушысы – Ардақты пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) салған жолмен жүру. Мұндай пенденің өмірінің әр сәті миллиондаған дән беретін масақ секілді берекелі әрі пайдалы.

Атеистердің айтып жүргеніндей, дін – қажеттілік негізінде қиялдан яки ойдан шығарылған дүние емес. Жаратылысында о бастан бар қасиет болғандықтан адам әрдайым дінді қажетсінеді.

Адам баласы сенім келтіруде, ғибадат жасауда, бүкіл іс-әрекеті мен қарым-қатынасында туралық пен ақиқатты тек дін арқылы ғана үйреніп, дін арқылы ғана жәннатқа қадам басары анық. Дін аясында кемелденген адамды Аллаһ елшісі «Лиуаул-хамдтың»^[2] саясында танып, өзінің қамқорлығына алады.

Сахабалар ардақты пайғамбарымыздан өз үмбетін мақшар күні қалай танитындығын сұрағанда, ол: «Дәрет алған мүшелері нұр болып жарқырап тұрады»; «Сендер үйір-үйір жылқы арасынан маңдайы қасқаларын қалай танысаңдар, мен де өз үмбетімді солай жазбай танимын», – деген. Мінекей, біз дәл осылай танылуға мұқтажбыз. Дінге де, діннің өмірге мән беретін өзіндік жүйесіне де мұқтажбыз.

Дін өмірдің барлық саласын қамтитын бірегей жүйемен келген. Оны жеткіліксіз санау – санасыздықтың белгісі. Дінді өзінен барынша алыс ұстауға тырысатындар осынау тарихи қателіктерін күндердің бір күні бар болмысымен түсініп, істеген қателіктеріне өкініп, опық жейтін болады.

Дінге қатысты жіберілген қателіктер қазіргі таңда Шығыста да, Батыста да мойындала бастады. Дін өмірдің мәні екенін ешкім де жоққа шығара алмайды.

Діннің негізгі діңгегі мен тармақтары бар. Негізгі діңгекте ешқандай өзгеріс болмайды. Хазірет Адам заманындағы дін мен біздің дініміздің арасында негізі жағынан ешқандай айырмашылық жоқ.

Иман негіздері барлық иләһи діндерде бірдей. Өз басым айқын дәлел келтірілмеген деректерді айтудан аулақпын, бірақ мына бір жайды айтпасқа болмас, дін негіздеріндегі адамдарға қатысты үкімдер періштелерге де қатысты. Яғни, бүкіл періштелер де біздің сенетіндерімізге сеніп, иман келтіреді. Олар да біз тәрізді Аллаһ тағалаға, періштелерге, кітаптарына, пайғамбарларға, тағдырға, өлген соң қайта тірілуге иман келтіреді, бірақ айырмашылығы тек дәреже мен мәртебеде ғана.

Сенім негіздері тәрізді, ғибадат мәселесінде де барлық діндер бір‑біріне ұқсас. Яғни, ғибадат барлық діннің негізі болып табылады. Дегенмен, ғибадаттың түрі мен тәсілдерінде заманға қарай өзгерістер орын алып отырған. Аллаһ тағала әр дәуірдің адамына сол кезеңнің шарттарына қарай ғибадат түрін белгілеген. Ғибадаттың формасы өзгергенімен, негіздері, яғни ғибадаттың өзі еш уақытта өзгермейді.

Мәселен, адам рухының басты қажеттілігін құрайтын ақыретке сенім негіздері барлық дінде кездеседі. Пайғамбарлар үмбеттеріне әр түрлі жолмен ақыреттен хабар берген. Байқап отырсаңыздар, бар айырмашылық: олардың айтып жеткізуінде ғана. Негізінде, жамандыққа тиым салып, жақсылыққа шақыратын осындай ақырет сенімі болмаса, дін тек экономикалық немесе қоғамдық жүйелердің бірі болып қалар еді. Дін үкімдерінің басым көпшілігі өлгеннен кейін қайта тірілу сеніміне негізделген.

Егер адам баласы ақыретке иман келтірмесе; құлшылық жасау, еңбек етіп тер төгу, қаншама қиыншылықтарды бастан өткеру, жанкештілік таныту және т.б. секілді түрлі сенімнің адам баласына ешбір пайдасы тимес еді. Мұндай жағдайда адам өзінің ізгі қасиеттерінің бәрінен жұрдай болып, азғындыққа ұшырар еді. Иә, бізді парасаттылық пен ізгілікке итермелейтін нәрсе – ақыретке деген сеніміміз. Өйткені, түпкі ниетіміз, ұсақ-түйек істеріміздің барлығы бір күні алдымыздан шығатынына кәміл сенеміз.

Сондай‑ақ таңғажайып жәннатпен қоса осы кереметтердің бәрінен асып түсер Аллаһ тағаланың жамалын тамашалайтын сәтті тағат таппай асыға күтіп, осыншалықты үлкен бақытқа қол жеткізу үшін бар ынта-ықыласымызды салып, игі жолдан бір сәтке де ажырамауды мақсат тұтамыз.

Ұсақ-түйек мәселелерде пайғамбарлар өзінен бұрынғы шариғаттың үкімін жойып, орнына басқа шариғат алып келген. Мұндай ұсақ-түйек өзгерістер қай дәуірде де орын алып отырған. Бұл – адамзаттың дамып өркендеуіне қатысты мәселе. Адам ата дәуірінде адамзат діни жағынан балалық шағын өткерген. Ал пайғамбарымыз өзін намаздыгер (күн еңкейген шақ) мезгіліне ұқсатқан. Олай болса, бұл – ақиқат пен жалғандықтың ара жігі толықтай ажырап, жұртшылықтың ақиқатты ұстанған асыл кезеңі. Діннің ұсақ мәселелері де осындай ой-пікірдің деңгейіне қарай белгіленген еді. Десек те, мұның барлығын жасаушы – аса Дана Аллаһ тағаланың өзі! Діндегі ғибадат негіздерінің жүздеген пайдалы жақтары бар. Яғни, оның ғидабат негіздерін кемелденген қоғамға сай келетіндей етіп жүйелеген. Ал өзге діндер, кейіннен өзгеріске ұшырап, түпкі мән-мағынасынан айырылған болатын. Бастапқы қалпын сақтаған күннің өзінде қазіргі таңда оны ұстану мүмкін емес. Өйткені, Аллаһ тағала өзі риза болған дінді бекітіп, оның Ислам діні екендігін білдірген.

Қорыта айтқанда, дін табиғат апаттарынан қорыққандықтан туындаған жоқ. Ол экономикалық не қоғамдық жағдайды тәртіпке салумен шектелетін жүйе немесе Ренан мен Руссо тәрізді ойшылдар айтқандай адамның табиғи болмысынан туындаған жүйе де емес. Дін – адамзаттың екі дүниеде де бақытқа бөленуіне кепілдік беретін иләһи заңдардың жиынтығы.

Түптеп келгенде фәнилік бақыт та, шынайы рухани жан тыныштығы да дінге байланысты. Жалпы заң ұғымының өзі тек діннің арқасында ғана сақталады. Дін арқылы ғана ақыретте жәннатқа жетіп, Аллаһтың жамалын көру бақытына ие боламыз.

Өркениет қанша жерден дамып кемелденсе де адам баласын осы фәни өмірдің өзінде бақытқа бөлей алмайды. Ендеше, ол діннің орнын қайдан бассын?!

Tweet

Whatsapp