ЖАЗМЫШ ЖАЙЛЫ («ҚАДАР»)
«Қадар» – араб тілінде «өлшеу, пішінге келтіру, қалыпқа салу» дегенді білдіреді. Оның етістік тұлғасындағы мағыналары мынадай: бірінші баптағы «қа-да-ра» етістігі – «біреуге бір нәрсе бөлу, белгілі бір бөлшектерді үлестіру, әркімге белгілі бір үлес беру», ал екінші баптағы «қаддара» етістігі – «қорытынды шешім қабылдау, жарлық беру, үкім шығару» дегенге саяды. Демек, «қадар» (тағдыр) сөзі арабша айтқанда, «мә иуқаддируллаһу минәл-қада уә иәхкуму биһ», яғни «шешім қабылдап, Аллаһтың үкім шығарғаны» деген мағынаны білдіреді.
Тағдыр туралы тереңірек талқыламас бұрын ол жайлы біршама Құран аяттарының мағынасына тоқталып өткенді жөн көріп отырмыз:
«Ғайыптың кілттері Оның (Аллаһтың) жанында. Оларды тек Сол ғана біледі. (Ол) теңізде және құрлықтағы барлық нәрсені біледі. Оның пәрменінсіз ешбір жапырақ түспейді. Жердің қараңғылықтарындағы тұқым және құрғақ, ылғал – барлық нәрсе ап-анық Кітапта (жазылған)»[1].
«Жер мен көкте құпия ештеңе жоқ: барлығы ап-анық Кітапта (жазылған)»[2].
«Шындығында, Біз өлілерді тірілтеміз және олардың алдын-ала жібергендері мен артына қалдырғандарын жазамыз. Біз барлық нәрсені ашық баяндайтын кітапқа жазып қойғанбыз»[3].
«Әрине ол – Ләухы Махфұзда болған теңдессіз ұлы Құран»[4].
«Егер шыншыл болсаңдар, айтыңдаршы, бұл азап жайлы уәделерің қашан (орындалады)? – дейді. (Оларға) айт: Оны Аллаһ қана біледі. Мен тек анық ескертушімін»[5].
Негізінде, «қадар» (тағдыр) мен қазаның» мағынасы бірдей, тек екеуінің арасында аз ғана айырмашылық бар: «қадар» (тағдыр) – Аллаһтың жоспарлағандары, ал «қаза» – осы жоспардың жүзеге асуы, жазмыштың орындалуы.
«Тағдыр» – ілімі шексіз, әрі барлық нәрсенің басы мен соңын түгелдей білетін, «кеше, бүгін, ертең» деген секілді уақыт ұғымынан тыс Аллаһ тағаланың микроәлемнен макроәлемге дейін, атомдардан алып жүйелерге дейін, болашақтағы өмірі тұтастай қамтылған «нормо әлемінен» адамға дейін, ең кішкенесінен ең алыбына дейінгі бүкіл жаратылысты ғылыми жобада, негізде жоспарлап, сол бойынша мұқият өлшеуі арқылы оларды бір пішінге келтіруі, жүйелеуі, реттеуі және солардың бәрін ғылыми жобадан алып, өзінің құдіретімен жүзеге асыруы, бұларға белгілі бір пішін беріп, жаратылыс әлемінде көрсету үшін барлық нәрсені әлі болмай тұрып, «Анық баяндаушы Кітапқа» (китабун мубин) тіркеп жазуы. Жоғарыдағы аяттарда өткен «ап-анық Кітап» – әне-міне жүзеге асқалы тұрған нәрселерді періштелердің Лаухы Маху уә Исбатқа[6], Лаухы Махфузға[7] жазуы.
Сонымен бірге, «тағдыр» – адамның бір істі жүзеге асыруы мен Аллаһ тағаланың ол істі жаратуының қатар келуі. Яғни, адам баласы бір іске ниеттеніп, өз еркімен сол істі істеуге кіріскенде, Аллаһ тағала қаласа, ол істі жаратады. Өйткені Аллаһ тағала өзінің шексіз ілімімен осы екі өзекті мәселені олар жүзеге аспай тұрып әу бастан біледі әрі оны алдын-ала белгілеп қойған. Демек, «қадар» (тағдыр) адамның еркі мен ісіне негізделеді: еркі болмаса, тағдыр да болмайды.
Жаратылыста жоспар, өлшем және тепе-теңдік маңызды рөл ойнайды. Бұл туралы Құран аяттарында айтылған:
«Аллаһ әрбір ұрғашының неге жүкті болғанын және жатырлардың нені кемітіп-арттырғанын біледі. Оның жанында барлық нәрсенің өлшемі бар»[8].
«Жерді де жайғастырдық. Ол жерге берік таулар орналастырдық. Ол жердегі барлық нәрсені белгілі бір өлшеммен өсіріп-шығардық»[9].
«Ол аспанды көтерді және тепе-теңдік орнатты»[10]. Жаратылыста барлық нәрсені қамтитын өте кең ауқымды тағдыр бар. Онсыз ештеңені елестету мүмкін емес. Жаратылысты жаратқан Ұлы Жаратушы өзінің терең ілімімен ұрықтың өнуінен көктемнің келуіне, адамның дүниеге келуінен жұлдыздар мен галактикалардың тууына дейінгі барлық құбылыс-тардың керемет жоспарларын, программаларын белгілеп, олардың тағдырын нақтылағаны соншалық – кешелі-бүгінді төрткүл дүниедегі зерттеуші-ғалымдар сан мыңдаған ғылыми еңбектер жазып, осы ғажайып өлшемді, тепе-теңдікті, тағдырды ұғынуға талпынуда.Наным-сеніміне қарамастан адамдардың барлығы әлемде бір тәртіп пен жүйенің бар екенін мойындайды. Тіпті кейбір марксистер оны «детерминизм»[11], - деп те атаған. Әрине, біз үшін марксистік детерминизмнің мән-маңызы жоқ. Біз тек өзгеше мағынада болса да, бұл мәселеге тағдыр тұрғысынан тоқтала кеткенді жөн көрдік. Негізінде, Ибн Халдун секілді бір топ мұсылман ғалымдары да детерминизмді қолдағандай болып көрінеді және соңғы кезеңдерде батыстық ағымдарда, мысалы историзмде болғандай, осы детерминизмді қоғамдық өмірге де қатыстырады. Алайда біздер, мұсылмандар, Пайғамбарымыздың сүннеті бойынша, бұл мәселені белгілі бір шарттарға негіздеп, «мүмкін, бәлкім» деген екіұдай сөздермен жеткізуге тырысамыз.
Міне, біз осы өлшемдерге сүйеніп, барлық нәрседе (оның ішінде адамның өз қалауы да бар) кең ауқымды тағдырдың билік жүргізетініне сенеміз. Мәселен, сағат немесе үй жасайтын кезде әуелі оның жоспары мен жобасын сызып, өлшеп-пішеміз. Сол секілді таңғажайып аспан жүйелері, атомдар және адамзат арасындағы қатынастардың белгілі бір жоспардан тысқары болуы мүмкін бе? Біз білетін кәсіпорындардың жұмыс істеу жүйесін алып компьютерлермен басқару қиынға соғып жатқанда, олардан мыңдаған есе үлкен жаратылыстағы тепе-теңдік жүйесі сағат тілі секілді тоқтамастан, белгілі бір тәртіппен жұмы істеп тұр. Сонда таңғажайып орасан зор жаратылыс әлемінің жоспарсыз, ешбір бағыт-бағдарсыз болуы мүмкін бе?
Дән мен тұқым бейне бір тағдыр сақталған сандықша сияқты. Кішкентай ғана дәнекте алып ағаштың бүкіл өмір шежіресі тіркелген. Құрылысы бірдей болып көрінген дәндер топыраққа көмілгенде олардан алуан түрлі өсімдіктер, гүлдер мен ағаштар өсіп шығады. Әрбір дән өзінің тағдырына жазылған өлшемдер бойынша белгілі бір пішінмен, қабығымен топырақтың бетіне қылтиып шығып өсіп-өнеді, бұл құбылыс кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Егер мыңдаған тігінші жұмылып жұмыс істесе, сан мыңдаған гүлдер мен өсімдіктерге қазіргідей сыртқы пішін беру былай тұрсын, бір ағашқа да «киім» пішіп тіге алмайды. Дегенмен жүз мыңдаған ағаш, бәлкім, жүз мыңдаған жылдар бойы мінсіз «тігілген киімдерді» жыл сайын ауыстырып отырады. Сонда мұны жасап жатқан шынымен де өздері ме, әлде оларға сол пішінді, тағдырды берген бір ұлы өлшеп-пішуші ме?
Белгілі бір тағдырға, жоспарға тәуелді болғандықтан, спермалар мүлдем жалған айтпайды: хромосомалардың тілімен, РНК мен ДНК-ның тұрақты қызметі және жасушалардың сөзімен ауыз, тіл, ерін, көз, қас, құлақ, бет, сезім және қабілеттер сияқты көптеген сатылардан өтіп, “Адам болып шығамын”, – дейді де, айтқанындай адам болып шығады.
Астрофизиктердің айтуынша, жаратылыстың әр жерінде қандай қабаттардың бар екендігі және бұл жерлерде қай магниттік әсердің қандай мөлшерде болғандығы аз да болса белгілі. Өйткені, геометриялық аудандар мен қуаттың қысымы бұрыннан қатты. Компьютерлердің пайда болуы мына мәселені тағы да нақтылай түсті: атомдардан галактикаларға дейінгі бүкіл болмыс атаулы жаратылғаннан бастап программалануда. Иә, бүкіл нәрсе әуел баста Ләухы Махфұзда белгіленіп қойған.
Түс көру және тағдыр
Шынайы түстер де жазмыштың бар екендігіне дәлел бола алады. «Рух» бөлімінде біршама айтып өткеніміздей, алдағы уақытта болатын кейбір оқиғаларды алдын-ала түсімізде көріп-білуіміз және олардың өңімізде жүзеге асуы әрбір оқиғаның алдын-ала анықталып, тағдырының жазылып қойылғанын көрсетеді. Түс көрудің бір ғажабы сол – түсімізде ғұмырнамалық кітабымыздың бір бетін оқимыз, сол оқығандарымыздың айнымай жүзеге асқанын көреміз.
Құран Кәрімнің, Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) және әулиелердің болашақта болатын біршама оқиғаларды түрлі жолмен алдын-ала білдіруі де барлық нәрседе тағдырдың бар екенін көрсетеді. Егер солай болмаса, онда белгісіз оқиғаларды алдын-ала білуді қалай түсіндіруге болады?
Неліктен тағдыр (адамның жеке еркі) иман-ның алты шартының бірі болып табылады?
Адам баласы көбіне пендешілікке салынып, Аллаһ тағаланың өзіне берген нығметтерін ұмытады. «Өзім істедім, жасадым, білдім, үйрендім, ойлап таптым...» барлық нәрсеге өз еркіме, маңдай терімен қол жеткізгенін ойлайды. Міне, осындай жағдайда «қадар» (тағдыр) оған: «Сендерді және жасағандарыңды жаратушы – Аллаһ»[12] – деп дер кезінде ескерту жасайды. Олай болса, шамаңа қара! Өзіңдегі қажыр-қайратпен бүкіл істі істей аласың ба? Әрине, істей алмайсың», – деп, оны тәкаппарлықтан құтқарып, сәбиді уатқандай уатады.
Адамның табиғатында жақсы мінез-құлық пен қабілеттерді иеленіп мақтанатын, тіпті шектен шығып, менмендікке салынатын тұстары бар. Міне, тағдыр адамның осы астамшылығына қарсы шығып, оны сабасына түсіру үшін ескерту жасайды және «Жақсылықтар – Аллаһтан, ал тап болған жамандықтар – өзіңнен»[13], – деп, бүкіл жақсылық атаулының нағыз иесі адам емес, тек Аллаһ тағала екенін, бұған керісінше, бүкіл жамандық пен күнәлардың нәпсіден туындайтынын жетер жеріне жеткізіп тұрып айтады.
Өткен өміріңізге бір көз жүгіртіп қарап көріңізші. Сонда жалған дүниеде жамандықты жалпағынан басып жүргеніңізде, тағдыр сізді иманды жандармен жолықтырып, достастырып, олардың пайдалы ақыл-кеңестерімен ой-санаңызды және жан дүниеңізді нұрландырды емес пе? Соның нәтижесінде жан дүниеңізге шабыт құйылып, құлшылық пен әдептілікке құштар болғаныңызды байқайсыз. Осыдан соң ой жүгіртіп қараңыз да айтуға аузыңыз барса: «Мен істедім», – деп айтып көріңіз!..
Бұл мәселенің басқа жағы да бар. Адам баласы көбіне «Мені де, менің істегендерімді де Аллаһ жаратқан. Оның қалауынсыз мен өздігімнен ештеңе қалай алмаймын. Мен бейне бір пешенеме жазылғаннан асып кете алмайтын бір робот тәріздімін. Сонда істеген істеріме менің қандай қатысым бар? Неге оларға жауап беруім керек?» – деп адасуы мүмкін. Міне, осындай қауіп-қатердің алдын алу үшін адамның өз қалауы араға түседі: «Жоқ, олай ойлама. Сен де жауап бересің және оған міндеттісің де. Қалайша иман етуге құлшылыққа міндетті болсаң, солайша істеген күнәларыңды да мойныңмен көтересің. Өйткені сен осының бәрін өз еркіңмен істедің», – деп таразының екінші басын теңестіреді. Олай болса, тағдыр да, ерік те адамға тосқауыл бола алмайды. Яғни адам баласы имандылық, күпірлік, жауапкершілік, күнә мен тәубе секілді мәселелерді тағдырға сілтеп, бүкіл жамандықтарынан құтыла алмайды. Сонымен бірге Аллаһ тағаланың өзіне берген ерекше дарыны мен қабілеттерін иеленіп: «Мен!» деуіне және әлсіздігі мен шарасыздығына қарамастан, өзіне берілген сансыз нығмет-ризықтарды иеленуіне негіз жоқ.
Біз тағдырға сену арқылы өзіміздегі ерекше артықшылықтарымызды иеленіп, тәкаппарланудан құтыламыз әрі өз еркімізбен жауапкершіліктен қашпақшы болған нәпсіміздің арам пиғылынан аман қаламыз. Міне, біз тағдыр мен пенденің өз еркі барына сенгенде ғана тура жолдан айырылмаймыз.
Адам баласы ізгі істер істеуге де, күнә мен жамандық істеуге де бейім. Сондықтан ол бір жақтан, тәубе етіп, күнәларына кешірім сұрап, нәпсісінің жамандық пен күнәға деген құмарына тосқауыл қойып, тозаққа апаратын бүкіл есіктерді тас қылып бекіту керек. Ал, бір жағынан Хақ тағалаға дұға-мінәжат жасап, игі істерге деген ынта-ықыласын арттырып, әсемдікке әуестеніп, өзін жұмаққа жетелер күш табуы тиіс.
Өте маңызды ескерту
«Өткен күнді, көрген қайғы-қасыретті тағдырдан деп, ал келешек пен күнәларды адамның өз еркінен деп қабылдау керек»[14]. Сонда ғана, адам жазмышпен тап болған кесел-кесапаттарға «пешенеме жазылғаны осы екен» деп түсініп, қайғы-қасіретке парасаттылық танытады әрі келер күнге деген өзінің жауапкершілігін де шынайы сезінетін болады.
Басқа түскен қайғы-қасіретке, не өзге де қиындықтарды «қадар» (тағдыр) ұғымы тұрғысынан дұрыс қабылдай алмаған жан қарадай жүнжіп өзін-өзі жеп бітеді. Тіпті соның салдарынан рухани тұрғыдан азғындап, үлкен күнәнің шырмауына шалынып та жатады.
Сол секілді болашаққа өзіндегі ерік тұрғысынан қарай алмаған адам да күнәларының бәрін тағдырға сілтеп, үмітсіздікке салынады. «Тағдырыма не жаздым?», «Сұм тағдырға дауа бар ма?» деген секілді тағдырға тіл тигізетін жандардың қайғысының үстіне қайғы жамалып, жан дүниесі қарайып, жүрегін сұрқия мұң басады. Менің өз еркім жоқ дейтін адам өз еркі мен ақыл-есінің тізгінін нәпсіге, шайтан мен күнәға тапсырғаны.
Демек, біз, әркез таразының екі басын тең ұстап (тағдыр мен жеке ерік) өмірімізді соған қарай реттеуге тырысуымыз қажет.
Адамның алақаны мен жүзіне түскен сызықтарға қарап оның тағдырын анықтауға бола ма?
«Рух» мәселесімен арнайы шұғылданатын адамдар рухты адамның көшірмесі болып табылатын елес денесі ғана емес, сонымен қатар оның бүкіл тағдыры жазылған «кітабы» деп санайды. Сондықтан рухтың болмысын тану арқылы адамның пешенесіне жазылғандарды, бәрін тегіс болмаса да, белгілі бір деңгейде оқып білуге болады дейді. Алайда, Аллаһ тағала адамның тағдыр құпиясын өзі қалаған адамына қалаған деңгейде ғана ашады.
Мұнымен қоса, бет пішіннен адамның тағдырын оқумен айналысатындар: «Тағдыр денеде сызықтар түрінде көрінеді», – деп, алақандағы сызықтардан адамның басынан өтетін нәрселерді там-тұмдап болса да білуге болатынын алға тартады. Бірақ мұны ғайыпты білу деп түсінбеу керек. Ол – тек Аллаһ тағаланың денемізге орналастырған белгі-ишараларын пайдаланып, адам өмірінің кейбір сәттерін білуге тырысу әрекеті ғана. Ғайыпты тек Аллаһ тағала біледі. Сондай-ақ ғайып тек осы тәріздес болжамдардан ғана тұрмайды.
Аллаһ тағаланың денемізге орналастырған белгі-ишараларына қарап, тағдырды оқуға тырысу Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) заманында да бар еді. Ол кезде осы кәсіппен айналысатындарға «каиф» делінетін. Пайғамбарымыз өзі азат еткен Зәйд ибн Харисаның ұлы Ұсама жайындағы өсек-аяңды тоқтату үшін бір каифты алдыртады. Әке мен бала үстері жабылған күйі жатқан болатын. Тек аяқтары ашық еді. Каиф бірге жатқан әке мен ұлдың аяқтарына қарайды да, бір-біріне қатыстары бар екенін айтады. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осылайша каиф арқылы өзіне бұрыннан белгілі осы мәселенің ақиқатына халықтың көзін жеткізеді және Айша анамызға (р.а.): «Ей, Айша, Ұсама – Зәйдтен», – деп әрі сүйіншілеп, әрі сүйінген болатын.[15]
Аллаһ тағаланың білдіруімен көп нәрсені білетін Пайғамбарымыз Ұсаманың жағдайын да білетін еді. Алайда, ол каифты алдырту арқылы халық арасында кең жайылған және әлеуметтік өмірге әбден орныққан осы кәсіпті көпшіліктің көңіліне қонымды дәлел ретінде көрсеткісі келген еді. Каифтың сөзі мен өзінің білгендері бірдей еді, өйткені Құранның сөзімен айтқанда, ол (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) не айтса да, не істесе де, ешбірін өздігінен айтпайды немесе істемейді, Иә, «Ол өздігінен сөйлемейді»[16].
Аталмыш оқиға арқылы осы кәсіпке жұрттың назарын аударғысы келген шығар, өйткені бір мәртесінде ағаштарды будандастырғандарға: «Сіздер бұ дүниелік істерді маған қарағанда жақсы білесіздер», – деген еді.[17] Бұл арқылы ол «Мен білмеймін» дегенді айтқысы келмеген болар. Пайғамбар білмегенде басқа кім білмек? Пайғамбарымыздың неге олай дегендігіне қатысты мәселенің тереңіне бойламай-ақ, шамамыз келгенше бірқатар «мүмкін-ау» деген пікірлерімізді келтірелік:
а) Бәлкім, бұл пайғамбарымыздың сахабаларына деген ілтипаты болар...
ә) Сол кезеңдерде бір топ сахабалар арасында тәухид сырына қайшы келетін барлық нәрсені себептерге тәуелді деген қарабайыр сенімнің сарқыншақтары әлі де қалған болса керек. Һүдәйбия келісіміне қол жеткізетін түні де осыған ұқсас оқиға болған-ды. Жаңбыр жауған болатын. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Бүгін біреулер таңды мүмін болып, енді біреулері кәпір болып атырды», – дейді. Мұның астарлы мәнін сұрағанда, Ол: «Кімде-кім жаңбырды «Шиғра» жұлдызы жауғызды десе, міне, сол адам кәпір, ал кімде-кім Аллаһ жаудырды десе, ол мүмін болып таңды атырды», – деп түсіндіреді.[18]
Сонымен бірге, сол уақытта құрманы будандас-тырса міндетті түрде жақсы өнім береді деген сенім бар еді. Пайғамбарымыз барлық нәрсенің Аллаһ тағаланың қолында екенін және себептер нәтижеге ықпал етпейтінін осындай қарапайым мысалмен дәріс бергісі келген шығар. «Сіздер бұ дүниелік істерді маған қарағанда жақсы білесіздер» деу арқылы, бәлкім, себептерді ескермеудің де дұрыс еместігін көрсеткісі келген болар.
б) Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ақырзаманға дейін келетін адамдарға пайғамбар әрі имам болғандықтан, оның сөзі шариғаттың бұйрығы ретінде қабылдануы мүмкін еді. Алайда, өмірде шариғатқа қатысы жоқ немесе ешқандай үкім берілмегендіктен қалыпты іс болып саналатын тәжірибе мен уақыттың еншісіне тиесілі бірталай мәселелер бар. Қазіргі кезде ғылымның дамығаны соншалықты – балапанның жұмыртқадан шығуы үшін қүрік тауықтың 21 күн бойы жұмыртқаны басып жатуының қажеті жоқ. Бүгінде олар арнайы камераларда арзан әрі оңай жолмен балапан басып шығарады. Сондай-ақ, өсімдік пен жеміс ағаштарының өнімін арттырып, аз уақытта көп өнім алу үшін жылыжайлар (теплица) пайда болды. Мүмкін, болашақта басқа да энергия көздері табылып, мәселен, ғарышта арнайы үлкен айналар орналастырып, күннің жылуы мен энергиясы қыс мезгілінде де жер шарының белгілі бір аймағына жіберіліп, Құранның сөзімен айтқанда, «төрт мезгілде жеміс беретін ағаштар тәрізді», жылдың төрт мезгілінде де өнім алуға болатын және соның нәтижесінде зекет беретін ешкім қалмайтындай дәрежеде молшылық заман орнайтын шығар.
в) Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сіздер бұ дүниелік істерді маған қарағанда жақсы білесіздер», – деу арқылы болашақтағы ізденіске тұспал жасап отыр. Басқаша айтқанда, бұл «Будандастырыңдар» немесе «Будандастырмаңдар» деп бұйырып, адамның еркін құрсауламастан, үмбетін еңбекке және ізденуге ынталандыру еді.
Қорыта айтқанда, тағдырға сену – нағыз мүмін болудың қажеттілігі. Аллаһқа, пайғамбарларға, періштелерге, кітаптарға, хашірге (өлгеннен кейін қайта тірілуге) қалайша сенсек, тағдырға да сондай дәрежеде сенуіміз керек. Бұл иман негіздері – мәңгілік бақытқа бастайтын пәни өмірдің басты қағидалары мен тіректері. Бұл қағидалардың қайсыбіріне деген немқұрайдылық болашағымызға өз қолымызбен балта шапқанмен тең.
Құран аяттары мен хадистерде тағдыр мәселесі көп қозғалған. Бәлкім, хашірден кейін ең көп айтылған мәселе – осы тағдыр мәселесі болар. Көптеген хадис-терде тағдыр мәселесі басқа иман шарттары арасында емес, мән-маңызына қарай көбіне Аллаһ тағала мен Оның ұлық сипаттары түсіндірілген жерде және солармен қатар қарастырылады. Бұл – Аллаһ тағалаға толық мағынада иман еткісі келген мүміннің тағдырға да иман етуіне тура келеді деген сөз. Басқаша айтқанда, тағдырға илану – Аллаһ тағалаға толық иман етудің бір шарты яғни тағдырға сенбеген адам Аллаһқа және Оның ұлылығына да толық сенбеген болып саналады.
Тағдырға әркім өз таным дәрежесіне қарай сенеді. Өйткені, әрбір адам Аллаһты өзінше танып, өзінше Онымен қарым-қатынас құрады. Имандылықтың әліппесін енді ғана үйрене бастаған не бастаған жерінде бөгелген адам тағдырға тек діни рәсім ретінде ғана сенеді. Ал, ғибадатты жан-тәнімен беріле жасайтын және руханияттың ұшар шыңына шыққан тақуа жандар барлық нәрседен Аллаһ тағаланың «құдіретін» көргендіктен, олар құдси хадисте айтылғандай. Аллаһтың «көретін көзі, еститін құлағы, ұстайтын қолы»...[19] сөзіне лайық болып, ешбір ойланбастан «Бейне бір саусағымды да Аллаһтың қимылдатқанын көргендеймін» дейді. Бұл – терең таным-түсінік пен биік деңгейдің белгісі.
Тағдыр – білімге, іс-әрекетке қатысты мәселе емес, ол ең алдымен ар-ұждан мен адамның ішкі жан-дүниесіне қатысты мәселе. Бал жемеген адамға балдың дәмін, құрамын және пайдалы жақтарын қанша айтып түсіндіргеніңізбен сіздің бүкіл талпынысыңыз, оған жарты қасық балдың дәмін татып көргендей әсер бермейді. Аллаһ тағалаға, пайғамбарлық пен Құранға қатысты мәселелерді ғылыми анализдің көмегімен түсіндіруге болар, ал тағдырды Аллаһ тағаланың ұлық істерін көріп тұрғандай бүкіл жан-тәніңмен түйсіне білу үшін ар-ұжданға үңілу керек.
Тағдыр мәселесінде аса мұқияттылық танытқан абзал. Тайғақ жерде адамның кез келген сәтте тайып құлау қаупі бар. Міне, тағдыр мәселесі де осы тайғақ жерге ұқсас. Сондықтан да кейбір ғалымдар шәкірттеріне тағдыр мәселесі жайлы сөйлесуге тыйым салған және олардың «Сіз айтып отырсыз ғой», – деген уәждеріне: «Айтуын айтсам да, төбемде құс қонақтап отырғандай, соны ұшырып алардай борша-борша терге түсіп, аса сақтықпен, айтып отырмын», – деп жауап берген.
Тағдыр туралы өзгеге түсіндіру не өзің түсіну үшін алдымен мына төрт негізгі мәселені жақсылап ұғынып алу керек. Тағдырға қатысты әрбір мәселені осы төрт негіз бойынша түсіндіруге болады:
1) Тағдырдың мәртебелері: иләһи ілімдегі жоспар, жазу, ерік, жаратылыс;
2) Аллаһ тағаланың шексіз ілімі мен Оның «өткен күн», «қазіргі уақыт» және «болашақты» түгел қамтып, бір сәт секілді тегіс білуі;
3) Адамның өз еркі: оның мәні мен бар екендігіне дәлелдер;
4) Тағдыр мен адамның өз қалауының арасындағы үйлесімділік пен байланыс.
[1] Әнғам сүресі, 6/59.
[2] Нәмл сүресі, 27/75.
[3] Иәсин сүресі, 36/12.
[4] Буруж сүресі, 85/21-22.
[5] Мүлк сүресі, 67/25-26.
[6] сөзбе сөз алғанда «өшіретін және қайта жазатын тақта» дегенді білдіреді, не оны тағдыр істері жазылған жады деуге болады (ауд.)
[7] Күллі тіршілік иелерінің тағдыры жазылған үлкен құдірет кітабы (ауд.)
[8] Рағд сүресі, 13/8.
[9] Хижр сүресі, 15/19.
[10] Рахман сүресі, 55/7.
[11] Табиғатта және қоғамда кездесетін құбылыстардың, оның ішінде адамның еркі мен мінезінің өзара байланыстылығының себептерін, себептестігінің заңдылығын зерттейтін ілім. Нұрғалиев Р. Философиялық сөздік. «Қазақ энциклопедиясы». Алматы. (ауд.).
[12] Саффат сүресі, 37/96.
[13] Ниса сүресі, 4/79.
[14] Б.С.Нұрси, Сөзлер, 618-бет.
[15] Бұхари, Фәдәилу асхабин-нәби 17; Мүслім, Рада 40.
[16] Нәжм сүресі, 53/3.
[17] Мүслім, Фәдәил 141; сондай-ақ қараңыз: Ибн Мәжә, Рухун 15.
[18] Бұхари, Истисқа 27; Мүслім, Иман 125; Әбу Даууд, Тыбб 22.
[19] Бұхари, Риқақ 38.
- жасалған.