«Насух тәубе» деген не?
«Насух тәубе» туралы Құрандағы аяттардың бірінде мүміндерге: «Ей, иман келтіргендер! Аллаһ тағалаға шынайы тәубе етіңдер. Мүмкін Аллаһ сіздерді жамандықтан құтқарар»,[1] – делінген. Аятта үш сөзге баса назар аударған жөн. Бұлар – иман, тәубе және насух.
Біріншісі – иман. Иман дегеніміз – Исламды тұтастай тілмен айтып, жүрекпен растау. Иман етудің өз шарттары бар. Оған толық иланбайынша адам иман келтірген болып саналмайды.
Біз үшін ең маңыздысы: иманның діни мағынасы. Сонымен қатар «иман» сөзінің этимологиясына үңілсек, әрбір иман келтірген адам Аллаһ тағаланың қорғауына кірген болып саналады. Иә, бұл дүниеде үлкен ауыртпалықтардан арылтып, о дүниедегі мәңгілік ақырет азабынан сақтайтын жалғыз нәрсе – иман.
Екінші сөз – тәубе, яғни – адамның өзін-өзі жаңартуы, ішкі жан-дүниесін сілкіп, қайта қалпына келтіруі. Теріс ниет пен мәнсіз іс-әрекеттер арқылы жүректегі бұзылған рухани тепе-теңдікті қайта түзеу үшін адамның Хақ тағалаға сиынуы, басқаша айтқанда Оның азабынан рақымдылығына, есепке тартуынан мейіріміне, жарылқауына сиынуы.
Тәубені – өзінің күнәлі екендігін түсініп, өз-өзін есепке тартуы деп те түсіндіруге болады. Яғни, бұл дегеніміз ырыққа көнбей бара жатқан нәпсісін қайта құрықтап, жігерін жанып, күнәға тосқауыл болу.
Күнәні адамның шектен шығып, құздан құлағанына ұқсатсақ, тәубе – өзіндік жөн-жобасымен серпіліп, құлаған жерінен қайта тіктелуі іспетті. Басқаша айтқанда, күнә арқылы ар-ождан аңдаусызда жанға жара салады, ал тәубе арқылы жүрек күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмей қатты күйзеліске түсіп, өзін қатаң түрде қайта қолға алады, осылайша сезімдеріне қайта күш-қуат береді.
Күнә – нәпсінің жетегіне еріп, шайтанның құрығы-на түсу болса, тәубе шайтанға қарсы қорғану, рухтағы үйлесімсіздікті қайта түзеуге күш-қайрат жұмсау болып табылады.
Күнә рухты тоздырып-тотықтырады, тәубе адамның жан-дүниесі мен ой-пікірін түзеу арқылы көңіл сарайын ізгі сөзбен аша түседі және осылайша азып-тозудың алдын алады. Көз шарасынан шығып, жүрек жарылар есеп күні келмей тұрып тәубеге келу қандай ғажап десеңізші! Әттең, күнәні тұтастай жоқ қылатындай тәубемізге келе білсек қой, шіркін!
Адамдар дүниеге кіршіксіз таза, күнәдән пәк күйінде келеді. Иә, күнә адамды жолынан адастырып, құрдымға батырады. Күнәдан кейін адамның қайтадан ес жинауына қатысты Құранда: «Аллаһқа қайта бет бұрдым деңдер және Аллаһқа мойынсұныңдар»,[2] – делінген. Ендеше, тәубе адамның күнә жасау арқылы жан-дүниесін кірлеткен кезде дереу тазарып, өз негізіне қайта оралуы болып табылады. Хадистердің бірінде: «Адам күнә жасағанда жүрегінде қара дақ пайда болады. Тәубе арқылы оны дереу өшірмесе, әлгі дақ жүрегінде сол күйі қалып қояды. Сосын тағы бір күнә жасаса, жүрегінде тағы бір дақ пайда болады», – делінген. Яғни, күнә жасау қалыпты жағдайға айнала бастайды. Бейне бір баспалдақтың бір сатысын аттаған адам екіншісіне дереу қадам басатындығы секілді, екіншіге қадам басқан үшіншісіне ойланып‑толғанып жатпайды. Пенде бір рет күнәға батса (Аллаһ сақтасын), мұнан соң еш қымсынбастан, қиналмастан қатарынан күнә жасай береді. Осылайша күнә баспалдақтарына бір іліккен адам соңында құрдымға кетіп тынбақ. Бір ғұлама: «Әр күнәда күпірге бастайтын жол бар», – деп, тауып айтқан. Адам тәубе арқылы осы жолдарды жабады, төменге тартқан күнәнің зілмауір салмағынан арылып, Аллаһ тағалаға жақындау үшін қажыр-қайрат жұмсайды.
Тәубе – адасқан құлдың иесін қайта табуы тәрізді. Сондықтан да Бухари мен Мүслімнен жеткен хадисте: «Аллаһ құлының тәубесі үшін шексіз қуанады. Мысалы, сахарада барлық жол азығы мен суы артылған түйе иесін тастап қашып кетеді. Әлгі адам аласұрып, жүгіріп жүріп, түйесін іздейді. Ақырында шаршап-шалдығып, үмітін үзіп, бір ағаштың көлеңкесінде көзі ілініп кетеді. Бір кезде көзін ашса қасында түйесінің тұрғанын аңғарады. Үстіндегі жүгі де дін аман. Сол мезет әлгі адам қатты қуанғаны сонша Хақ тағалаға шүкіршілігін білдірмек болып, сөзінен жаңылып: «Мен сенің раббыңмын, ал сен менің құлымсың» деп жібереді. Мінекей, тәубе еткен құлына деген Хақ тағаланың қуанышы әлгі адамның қуанышынан әлдеқайда жоғары болады», – делінген.
Әлбетте, хадистегі «қуаныш» сөзін, біздің ұғымымыздағы, біздің түсінігіміздегі қуанышпен салыстырудың жөні жоқ. Яғни Хақ тағала пендеше қуанады деп топшылауға болмайды. Оның қуанышы өзіне тән қасиетті қуаныш, оған біздің санамыз жетпейді. Десек те, осы хадистен құлдың тәубесі Хақ тағаланы осыншалықты разы қылатынын аңғаруға болады. Біз үшін ең маңыздысы, осыны саналы түрде түйсіне білу.
Тәубенің екі жағы бар. Мұның бірі бізге, екіншісі Аллаһ тағалаға қатысты жағы. Осыны меңзеген Аллаһ елшісі (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм): «Тәубе еткенге Аллаһ та тәубе етеді», – деген екен. Біздің тәубеміз Аллаһқа бет бұру болса, Аллаһтың тәубесі рақым етіп, есігін құлына қайта ашуы болып табылады. Біз тура жолдан тайсақ, Аллаһтың біз үшін ашқан барлық қақпасы жабылады. Сосын біз пұшайман болып: «Неге істедік? Неге теріс жолға түстік?», – деп опық жейміз. Іштей өзімізді тү-зеуге бет бұрып, өкініштен өзегіміз өртенген кезде сол қақпалардың қайтадан ашыла бастағанын байқаймыз. Бұлардың алғашқысы: біздің тәубеміз болмақ. Мұндай сезім, ниет, ой – бізді азапқа салатын өкініш арқылы көрініс табады. Ал екіншісі болса, Аллаһтың тәубесі. Раббымыз бізге қақпаларын айқара ашып, бейне бір «Құлдарым, мен сендерді ұмытпадым яки тәрк етпедім. Сендер маған қарай бет бұрып, қайта оралар болсаңдар, уағдаларыңды елу рет бұзсаңдар да әрдайым тәубе арқылы Мені қайта табасыңдар», – дегендей болады. Иә, Ол – асқан рақымшыл. Не істесек те аузымыздан: «Ей, рақымдылардың ең Рақымдысы, бізге рақым ете гөр. Я, Ғафур (кешірімшіл), я Ғаффар (аса кешірімді) күнәларымызды кеше гөр, жамандықтарымызды өшіре гөр!», – деген ұлағатты сөздер шығуы керек.
Үшіншісі – насух сөзі. «Насух» араб тілінде әрдайым қайырымдылық таныту, нәпсіңді тәрбиелеу деген мағынаны білдіреді. Насух пен насихат бір түбірден шыққан сөздер. Насихат – адамның жақсы ой өрбітуі, дұрыс көзқараста болуы, өзгелерге жақсылық тілеуі. Хадистегі «Дін – насихат» ұғымы өзгелерге ізгілік жасау жолында шынайы әрекет етуді меңзейді. Міне, сол себепті адамдар жолдан таймауы үшін оларға Аллаһ, пайғамбар жайлы айтудың қажеттілігі осында жатыр. Исламның асыл болмысын өзгелерге таныту жолындағы мұсылмандарды Иса пайғамбар (а.с.) «мүбәрәк жасақ» деп атаған. Егер аспан айналып жерге түсіп, жер қақ айырылып оларды жұтып әкетуге айналса да, бұл мүбәрак жандар дініне тастай берік болып қалады. Әрі жүрек жұтқан баһадүрлердей қолдарында шоқ бола тұра өздеріне жүктелген ауыр жауапкершіліктің мәнін бір сәт те болсын естерінен шығармайды.
Иә, Аллаһты, елшісін, Құранды және қасиетті дінімізді түсіндіру, имансыз жүректерге сенім ұялату, ақыретке деген үміттерін мүлдем жоғалтқан адамдардың ар-ождандарына қозғау салып, ақыретке деген сенімі мен сезімдерін ояту және адамдардың жүрегінде жаннаттың мыңдаған жыл өмірі тең келмейтін Хақ тағаланың дидарын көру құштарлығын ояту, міне бұлардың бәрі де ізгілік. Осының бәрін Пайғамбарымыз бір ауыз сөзбен «насихат» деген. Сондықтан да «Діннің негізі – насихат» делінеді. Насух жоғарыда айтқанымыздай, ізгілік, жақсылық жасау деген ұғымды білдіреді.
Адам ең үлкен жақсылықты өзіне жасап, ең алдымен өз нәпсісін барлық жамандықтан сақтауы тиіс. Өзіңді қорғау – құқық негіздеріндегі бес ұстанымның бірі. Адам өзін ішімдіктен, зинадан, күпір мен адасудан сақтауы қажет. Адам өзін жаһаннамға лайық отын болудан сақтауы ләзім. Ал отынның қайда қолданылатыны белгілі. Құран: «Олар жәһаннамның отыны», – дейді. Ендеше, адамның өзіне жасайтын жақсылығы – күнәлардан бойын аулақ ұстауы болса керек. Өзін жамандықтан аулақ ұстайтыны соншалықты, мұндай жан Аллаһ оны бір рет күпір мен адасушылықтан құтқарғаннан кейін адасушылыққа қайта түсуді жаһаннамға кіруден де ауыр азап ретінде есептейді.
Адам періште емес, пенде болған соң, оның жаза басып қателесуі бек мүмкін. Мұндай жағдайда дереу ақылға келіп, іштей азапқа түсіп: «Аллаһтан қол үзгендіктен осындай халге түстім. Оған қайта бет бұрсам ғана мына жағдайдан құтыла алмақпын» деп, Аллаһпен арасындағы қарым-қатынасын күшейтуге тырысады. Осындай жігерлілік насух тәубенің бір қыры саналады.
Оның келесі қыры бұрынғы күнәларға қайта оралмай, нәпсісін әрдайым тиып жүруге ниеттенуі керек. Адам өз балаларының болашағының жақсы болғанын қалайтыны анық. Сол секілді өзіне де жақсылық ойлауы қажет. Сондықтан әуел бастан күнә жасамауға қам жасауы тиіс. Күнә жасау арқылы Аллаһ тағаладан мүлдем алыстап, орны толмас үлкен қателік жасайтынын және түпсіз шыңырауға түсетінін ұғуы керек. Осылайша насух тәубе жасалған болады. Аллаһ: «Тубу илаллаһи тәубәтән насуха», «Аллаһтың алдында шынайы әрі біржола тәубе етіңдер»,[3] – дейді. Яғни, сіз тек иман арқылы ғана құтқарыласыз, себебі сіз шын мәнінде иман келтірдіңіз, сол арқылы ақ пен қараны ажырататын халге жеттіңіз. Аллаһқа сенім білдіріңіз, енді соған арқа сүйеңіз. Осы тұрғыдан егер жаза басып сүрінсек немесе бір сәтке тура жолдан тайғандай болсақ, әсте үмітсіздікке салынбау қажет. Өйткені үмітсіздікке салынатындай себеп жоқ. Аллаһ серік қосудан басқа барлық күнәні кешіреді.[4] Ендеше, жаза басып қателескен жағдайда дереу Аллаһ тағалаға бет бұрып, бұрынғы күнәларымызға да өкініп, өзіміздің шынайы болмысымызды қайта табуға тырысуымыз керек. «Насух тәубе» дегеніміз осы болса керек. Жаратқанға бар ықыласыңмен тәубе етудің төмендегідей өзіндік шарттары бар:
Біріншісі: Жасалған күнә кісі ақысына қатысты болса алдымен сол адамның ақысын өтеп, кешірім сұралуы керек;
Екіншісі: Сол күнәні қайта жасамау жөнінде түпкілікті шешім қабылдау қажет;
Үшіншісі: Жасаған күнә мен тәубе арасында және бір күнә жасайтындай уақыт болмауы қажет; Яғни күнә жасалғаннан соң бір сәтке де кідірместен дереу тәубеге келу керек.
Тәубенің тағы бір маңызды қыры бар. Күнә – рухта күйзеліс ретінде сезілуі керек. Ар-ождан сол күнәдан қатты жиіркеніп, шошуы тиіс. Бір адам жасаған күнә-лары үшін жаны ауырмаса, күйзелмесе, онда дағдылы қалыпта тілімен ғана тәубе етсе де оның жасағаны тәубе болып саналмайды, бар болғаны үйреншікті, пайдасыз бірер ауыз сөзді тілге тиек етіп, өзін алдаусыратқанмен тең болмақ. Тәубе – ар-ождан арқылы опық жеп өкіну, осы өкініштен әбден күйзелу. Иә, тәубе – күйзелістен туатын зарлы саз. Бірақ осының өзін Пайғамбарымыздан үйрену қажет. Яғни, тәубе мен өкініштің мәні Аллаһ елшісінен үйренген сөздермен ашыла түседі: «Раббым! Тәубе жасап, кешірім тілеймін. Өздігінен тіріле де, өле де алмайтын, жата да, тұра да алмайтын құл тәрізді тәубе етемін. Міне, мен осындай қауқарсыз бейшарамын. Күнә мен ағаттықтарым үшін Саған тәубе етемін». Аллаһ елшісінің бір хадисінде тәубе мен кешірім тілемес бұрын алдымен екі бас намаз оқып, одан кейін басын сәждеге қойып: «Ей, Хай және Қайюм[5] Аллаһ! Менің барлық халімді түзей гөр. Қас-қағым сәт те болсын мені нәпсіммен оңаша қалдыра көрме!» секілді дұғалар жасалады. Яғни, іштегі өкінішті осылайша білдіру керектігін үйреткен.
Бұдан басқа да Пайғамбарымыздың ертелі-кеш айтқан «сәиидул-истиғфар» деген дұғасы бар. «Аллаһумма әнтә рабби ләә иләһә иллә әнтә халақтәни уә әнә абдукә уә әнә ала ахдикә уә уағдикә мәстәтат әузу бикә мин шәрри мә санат, әбуу ләкә биниғмәтикә алайя уә әбуу бизәнби фәғфирли фәиннәһу ләә яғфируззунуби иллә әнт». (Аллаһым, сен менің раббымсың. Сенен басқа тәңір жоқ. Мені Сен жараттың, мен Сенің құлыңмын. Иман және құлшылықта, Саған берген сертімде тұруға күш саламын. Саналы түрде жасаған қателіктерімнің кесірінен саған сиынамын. Сен аса жарылқаушысың). Ғұламалар «әнтә» сөзінен кейін «Я, Ғаффар, я, Ғафур»[6] есімдерін де қоса айтқан. Бұлар Пайғамбарымыздың дұғасында болмаса да, Жаратушының қос мүбәрак есімін шапағатшы етіп, Аллаһқа бет бұру үшін өте қажетті сөздер.
Тәубе – жүректің қан жылап қайғыруы. Мұндай кезде тәубе мен кешірім дұғаларын айтқан абзал. Алайда, күнә үшін іштей өкінбей, тілімізбен ғана: «Қолыммен, тіліммен, аузыммен, көзіммен, құлағыммен жасаған барлық күнәм үшін тәубе еттім» десек, онда бұл жай сөз болып қалады. Адам Аллаһтың құзырында күнәлары үшін тәубе еткенде тым болмаса ар-ожданынан туған сезімдері арқылы шынайы болғаны жөн. Тәубеге келуді, кешірім тілеуді әзілге айналдырып, не ресмилікке салынбау қажет. Бұл жерде тілмен кешірім тілеу аздық етеді, Аллаһ алдында күнәмызды толық мойындап, күйіне, күйзеле білуіміз керек, Аллаһ тағаланың құзырында осылай тәубә еткеніміз дұрыс.
Мына жағдайды да айта кеткен жөн болар, мешіттерде жасалатын некені яки иманды жаңарту тәрізді діни тұрғыдан негізсіз, мәні де жоқ сөздерден мұсылмандарға келіп-кетер ешбір пайда жоқ. Әсіресе неке секілді аса маңызды негіздерге сүйенетін мәселеде «Инни уриду ән ужәддидал-имәнә уәнникәхә», – деу, тәубәны былай қойғанда, айтылуының өзінде қадір‑қасиеті, салмағы болмайды. Өйткені адам: «Мен некем мен иманымды жаңалауды қалаймын», – дейді, алайда жаңалағанын айтпайды. Яғни, бұл ойлаймын және болашақта жаңалауым мүмкін дегенге саятын сөз. Аллаһ сақтасын, бұл – аса қатерлі әдет. Өйткені адам діннен шығаратын сөзді білместікпен немесе әдейі айтса, дереу сол сәтте иманын жаңалауы қажет. Мұның жалғыз шарасы істеген күнәларына аһ ұра өкініп: «Әшһәду ән ләә иләһә иллаллаһ уә әшһәду әннә Мухаммадән абдуһу уә Расулуһ», – деуі тиіс. Мұны кешіктіруге болмайды. Мұсылмандарды бос нәрселермен әуре қылудың қажеті жоқ. Шынайы тәубе етейік. Әрбір қателік пен жаза басқандарымызға шынайы опық жеп, Аллаһ тағалаға бет бұрайық. Осыларды іске асыру барысында Аллаһ елшісінің (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) бізге көрсеткен шеңберінен шықпауға тырысуымыз қажет.
[1] «Тахрим» сүресі, 8.
[2] «Зүмер» сүресі, 54.
[3] «Нұр» сүресі, 31.
[4] «Ниса» сүресі, 84.
[5] Хай (мәңгі тірі) және Қайюм – Аллаһ тағаланың есімдері
[6] Ғаффар (асқан кешірімді, кешіруден жалықпайтын кешірімшіл) және Ғафур (күнәларды кешіруші) – Аллаһ тағаланың есімдері
- жасалған.