Ислам демократиямен үйлесе ме? Бірқатар Ислам мемлекеттерінде демократияның жоқтығын қалай түсіндіресіз? Мұны Мұсылман елдері үшін бір кемшілік деп қабылдайсыз ба?
Ислам және демократияны тілге тиек еткенде, екеуінің біріншісінің Құдай және көктегі дін, ал екіншісінің адам баласы дамытқан басқарудың бір формасы екендігін жасыруға болмайды. Діннің негізгі мақсаттары — иман, Құдайға құлшылық, білім және үлгілі ахлақ сияқты ауқымды мәселелер. Құран — жүздеген аяттарымен адамдарды иманға, Құдайға құлшылық етуге, құлшылықта тереңдеп, қайырымдылық санасына жетуге және үлгілі ахлаққа шақырады. ''Иман келтіру және қайырымдылық жасау" — Құранның табанды тұрған мәселелері болғаны сияқты, өзін-өзі Жаратушыны көзбен көргендей меңгеріп, оның өзін көріп тұрғанын түйсіну арқылы онымен адал қарым-қатынаста болу және осының бәрін үлгілі ахлақпен ажарландыру да Оның әр уақытта ескертетін мәселелеріне жатады.
Демократия — басқарудың өз бетінше бір формасы емес. Тым қатты шиеле-ніскендіктен бұл терминнің жалаң аталуы өте сирек. Көбінесе жанына бір ұғым қосарланып, "элеуметтік", "либералды", "христиандық"', "радикалды"... т.с.с. сипаттармен аталады да, іс жүзінде кейде осы демократия түрлерінің біреуі екіншісін тіпті демократиялық деп те қабылдамауы мүмкін.
Дегенмен, қазіргі "демократия" ылғи жалаң түрде қабылданып жүр, қосарланған және салғастырылғаң көпше түріне назар аударылмайды. Керісінше солардың көбі дінді ауызға алғанда, оны саясатқа теңгереді, ал шын мәнінде саясат — діннің көптеген саласының бір ғана тармағы екенін ескермейді. Мінеки, осы екі пікір Ислам және демократияның үйлесіп-үйлеспеулері төңірегінде әр түрлі көзқарастарға себепші болды. Бұл ұғымдар бір-біріне аса қарама-қарсы немесе қайшы болмаса да, араларында айтарлықтай айырмашылық бар екені анық.
Ислам демократияның құнын арттырады...
Бұл пікірлердің біреуі бойынша, Ислам — дін болумен қатар, мемлекеттік идеология да болып табылады. Ол тұлғалық, отбасылық, қоғамдық, экономикалық, саяси әрбір салада өзін көрсетеді және көрсетіп те отыр. Осы тұрғыдан оны иман және ғибадаттан ғана тұрады деп санау — оны ұстану және меңгеру аясын тарылту деген сөз. Осы мазмұндас пікірлер төңірегінде тың, жаңа ойлар қалыптасқан және көбінесе Исламның да бір саяси идеология түрінде қабылдануына себеп болып отыр. Тіпті, осы көзқарас түрі, кейбіреулердің ойынша, Исламды да әртүрлі бір саяси идеология деңгейіне жеткізген. Ал Исламның тоталитарлық бір идеология түрінде қабылдануы — толықтай заңға сүйенген, негізгі қағидаларына байланысты ешбір салаға қысым жасамаған, тіпті бұған ашықша қарсы шыққан және әрқашан қоғам көзқарастарына сай дауыс беруге жол ашық жерлерде қызмет атқаратын Ислам рухына қайшы келеді.
Ал бұдан гөрі бәсеңдеу бір бағыт ұстанғандардың ойынша, Исламды бір идеология сияқты ұсынғаннан гөрі, демократияны толықтыратын бір элемент ретінде ұсыну дұрысырақ болар еді. Исламның осылайша ұсынылғаны Ислам әлемінде демократияның жергілікті формаларының құнын арттыруға; адамдардың рухани және материалдық дүниелер арасындағы қарым-қатынасты тереңірек түсінулеріне септігін тигізе алар еді. Өз сенімім бойынша, Ислам - мәңгілік Жаратушының ықыласынан басқа ештеңемен қанағаттандыруға келмейтін адам баласының қисапсыз қажеттіліктерін өтеп, демократияның мәңгі бақи құнын арттыра алар еді.
Иә, өкінішке орай, Ислам әлемінде және Түркияда дін-демакратия қарым-қатнастары туралы сөз қозғап, әрі дін туралы толғап, шешенситіндердің бір талайы, әрі демократияны қолдайтыңдардың біразы бірдей қателік жібереді: Бұл — демократия мен діннің ешқашан үйлеспейтін мәселелері. Өйткені, Бұл аргумент бойынша, дін — Аллаһтың билігіне, ал демократия болса - халықтың дауысына сүйенеді. Меніңше, Ислам мен демократия арасын мұндай үстірт салыстыруда құрбаңдыққа шалынған тағы бір түсінік бар: ол — "билік — мүлтіксіз халықтікі" деген сөз. Ол биліктің, Құдай Өзі кешірсің, Аллаһтан алынып, адамдарға берілуі дегенді білдірмейді. Керісінше, билікті адамдарға сеніп тапсырған — Аллаһ. Басқаша айтқанда Аллаһ, билікті жәбірлеушілердің және жауыздардың қолдарынан алып, қоғам мүшелеріне, яғни халыққа берген. Айтпақшы, Ғашит Хадифалар дәуірінде демократияның осы қағидасы орындалған.
Аллаһтың космологизмлық мағынада әр нәрсенің билеушісі екенінде күмән жоқ; көзқарастарыңыз, біз және жоспарларымыз қашан да сол Құдіреті Күштінің билігінде. Алайда бұл — еркіміздің, көзқарастарымыздың, қалауымыздын болмауы керек дегенге саймайды. Адамдар жеке өмірлеріне қатысты кейбір таңдауларда тәуелсіз болғандары сияқты бірнеше коғамдық және саяси мәселелерде де ерікті. Адамдар заң шығару және орындау мекемелерін әртүрлі әдіспен таңдай алады. Айтпақшы, Пайғамбарымыз заманында сайлаудың бір ғана түрі болмаған. Хазреті Әбубәкірдің сайлануында басқаша бір жол ұстанылған, Хазіреті Өмерде бөлекше әдіс, Хазреті Османда басқаша бір амал және Хазреті Әлиде де басқа бір жүйе басшылыққа алынған. Істің дұрысын Аллаһ біледі.
Оның үстіне демократия — жауапқа тартуға болмайтын жүйе емес; өйткені, өркендеу барысын сараптар болсақ, демократияның өз олқылықтарын түзетулермен және өзгерістермен толықтырып отырғандығын көреміз. Тіпті, кейбіреулер демократияның отыз түрі бар дейді. Оның даму жолындағы мұндай бұлтартпалардың кесірінен кейбіреулер оған әліге дейін күдікпен қарайды. Ислам әлемінің демократияға етене жақындамауының бір себебі де бәлкім осы болар.
Халифат таратылғаннан кейін Ислам әлемінде бірнеше халифат қозғалыстары пайда болды; әсіресе, Үндістан мұсылмандары арасында. Қазіргі әлемдік даму карқынын назарға алсақ, сіздіңше халифаттың қайтадан жаңғыртылуы мүмкін бе? Болмаса оны күту қиялшылдық па?
Халифат таратыларда оны жақтайтын және даттайтын әр түрлі талқылаулар болды. Түрік әлеуметтанушысы Зия Гәкалп және осы тақырыпта оның жолын қуушылардың ыңғайы мынадай еді: "Түркияның Жоғарғы Ұлттық Мәжілісінен қолдау тапқан халифат билігінің мұсылмандар арасында өзіндік қадірлі орны бар. Дүние жүзінде бір халифат билігі орын алмаса, Ислам әлемі өзін алғытассыз қалғандай және жан-жаққа ыдырап-шашылған бір таспих сияқты көреді". Сейид Бей мен оның жолындағылар мына пікірді ортаға салып еді: Халифат деген — даналық; ол тікелей халықтың шаруасы әрі заман кажеттеріне бағынышты. Пайғамбарымыз дүние салғанда Халифаларына халифатқа қатысты ештеңе айтпапты. Құран Кәрімге жүгінгенде де оған қатысты ешбір аяттың болмағаны анықталады. Құран — мемлекетке қатысты талқылау, кеңес және ұлы бұйрықтарға бағыну мәселелерн баса көңіл бөледі. Бұлардың саясат және басқаруға қатысты маңызды екі элемент екенін нақтылайды. Жалпы халифат Хазреті Әлимен, хижри отызыншы жылы аяқталған. Бұл туралы мәзһаб имамдарынын және дін ілімі ұстаздарының зерттеулерінде баяндалады. Халифаттың талпы-ныс және мақсаттарына сай бірдеңелер істеу қажеттігін және сол арқылы Халифаттың белгілі бір мағынада тарихи екендігін ескертеді. Бұл процестің шынайы халифалар болып табылатын тұлғалармен аяқталғанын баяндайды. Содан кейінгі тарих бетінен орын алған халифалардың шынайы емес, шартты және жасанды екендіктерін айтады.
Осы пікірталастар барысында кейбір кереғарлықтарға қарамастан, Мәжілістің "Халифа шешілді. Халифат, үкімет және республика түсінігі шын мәніңде бір мағынаға саятындықтан Халифат билігі таратылады" деген сөздерімен Халифат таратылған еді.
Онсыз да бұл пікір таластардан көп бұрын, алғы сөзінде Ибн-и Халдун Халифатқа қатысты мынадай ой тастаған еді: «Халифат мәселесінде үш түрлі көзқарас айтылуға тиіс: 1-Халифат деген бір діни орын және ол өте қажет. 2 - Халифат қажеттіліктерге тәуелді. 3 — Жатжұрттықтардың пікірінше Халифаттын қажеті жоқ».
Бүгін халифаттың керексіз екендігіне сенетіндер мұны ұлттық мемлекеттердің құрылуымен және азаттық түсінігінің алдыға шығуымен байланыстырады. Осыған байланысты кейбіреулері халифаттын ықпалын біржолата жоғалтқанына сенеді.
Ал кейбіреулері мұсылмандар арасын біріктіруге себеп болатыны, әртүрлі ұлттардың өз елдеріндегі мүмкіндіктерімен алмасуы және оларды ұтымдырақ пайдаланатындары, кінәсіз халықтың халифаттың діни болмысына байланысты оның айналасына ешбір кедергісіз топтасуға мүмкіндік алатындары сияқты мәселелерге байланысты халифаттың әлі ықпалды бір күш екенін дәлелдейді.
Осыларды мәлімдегеннен соң мынаны айтуға болады: Халифаттың жаңадан жаңғыруы неғайбыл екені сияқты, оны барлық мұсылмандарға қабылдаттыру да мүмкін емес сияқты көрінеді. Әсіресе, мұндай бір талпыныстың қазіргі заманғы әлем бойынша қалай қабылданатынын да ойлау керек. Сол арқылы әрі халифат ұғымына, әрі халифатты жаңғырту әрекеттеріне жоғарыда білдірілген ойлармен пайымдап қараудың пайдасы бар.
- жасалған.