Мәселе қазақтың намысшыл болуында
— Бүгінгі танда қазақ қоғамындағы мәдениеттің рөлі қандай? Баз біреулер «біздегі мәдениет насихатпен алмастырылды» дегенді алға тартады.
— Мәдениетсіз қоғам болмайды, мәдениет - қоғамның рухани қуаты. Мәселе мәдениетті танып-білуде. Мәдениетті танып-білу, түсіну жеңіл шаруа емес. Сондықтан ғылымда мәдениеттану деп аталатын білім саласы қалыптасқан. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті философия және саясат-тану факультетінде мәдениеттану мамандығы бойынша бакалавр, магис-трлар, қазіргі кезде философия докторлары даярлануда. Сонымен бірге дәстүрлі түрде мәдениеттанушылар кандидаттық және докторлық дис-сертациялар қорғауда. Мәдениетті мәдениет емес құбылыстардан саралап алу - мәселенің мәселесі. Сіз айтқан баз біреулердің: «біздегі мәдениет насихатпен алмастырылды» – дегені осындай түсінбеушіліктен шыққан сөз болуы мүмкін. Шындығында, мәдениет те – насихат. Бірақ ол – мәдени құндылықтар туралы насихат. Мысалы, Елбасы ұсынған «Мәдени мұра» бағдарламасы туралы айтсақ. Біз халқымыздың мәдениетін, оның тарихын құндылық ретінде әлем жұртшылығына насихаттаумен шұғылданудамыз. Бұл – саяси мәселе емес, өркениеттік, мәдени үрдістерге жататын адамзатқа ортақ құндылықтарды баян ететін шаруа. Әрине, саясатшылар өздерінің насихат жұмыстарында мәдени құндылықтарды ретіне байланысты пайдаланады. Мы¬салы, кезінде Владимир Ленин орыс жазушысы Лев Толстойды революциялық насихат ісіне пайдаланбақшы болған, бірақ одан өнімді нәтиже шықпады. Мәдениет – саясатқа қарағанда мазмұны жағынан терең ұғым. Саясат замандар ағымына сай өзгерістерге түсіп жатады, мәдени құндылықтар мәңгілік мазмұнда. Мәдениет – адамның әмбебап, асыл қасиеттері туралы күллі адамзатқа ортақ сана.
– Идеология мен мәдениеттің тамырлас екені анық. Екінші жағынан, ғасыр басында жаһанға жар етілген «Өркениеттер қақтығысы» тұғырнамасы күннен-күнге маңыз алып келеді. Заман шақыруларына лайықты жауап беруге тиіс өркениеттік әлеуетіміз қай деңгейде?
– Идеология мен мәдениет тамырлас ұғымдар дейсіз. Бұл пікіріңізбен толық келісуге, сірә, болмас. Идеоло¬гия – саяси мүдде-мақсаттан туатын ілім. Мәдениет, жоғарыда айттым, адамның әмбебап, асыл қасиеттері туралы сана. Идеология мәні нақтылы әлеуметтік-тарихи жағдайда анықталмақ. Жалпы, идеология деген мәнсіз ұғым. Идеология дегенде қай мемлекеттің идеологиясы екенін сұрау керек, себебі идеологияның мазмұны мемлекеттің тұрпатымен, сол елдің тарихи жағдайымен мемлекеттің ұстанып отырған нақтылы саясатымен, анықталмақ. Қазақ қоғамына қатысты айтсақ, бізге қажеттісі – Қазақстан Республикасының өзіне тән рухани ізденіс, қажеттіліктерін өтей алатын идеологиясының болуы. Бұл идеологияның мәні Қазақ елінің тарихына, қазіргі жағдайына және болашағына қатысты болмақ. Осы жағынан алғанда, әрине, идеология деген ауқымды ұғымға мәдениеттің қатысы бар, ал сіз айтып отырған «Өркениеттер қақтығысы» деген тұғырнама белгілі американдық әлеуметтанушы және саясаттанушы Самуэль Филлипс Хантингтонның айтқан пікірлеріне қатысты сөз болуы керек. Оның мәнісі – өркениеттер, әсіресе, діни өркениеттер ешқашан мәмілеге келмей, қақтығысқа түседі деген түсініктеме. Менің пікірім бұл мәселеде өзгеше. Егер өркениет шын мәніндегі өркениет болса, олардың арасында қақтығыстан гөрі, түсінікке, сұхбатқа ұмтылыс мол болмақ. Өркениет деген - мәдениеттің сыртқа шықкан айшықты көрінісі. Осы мәнде өркениет идеологиялық санамен жақындасады. Сірә, осы түсінікті негізге алып, кейбіреулер өркениеттер қақтығысы міндетті түрде болады деп тұжырым жасауда. Бірақ өркениеттің болмысындағы қуатты күш – мәдениет, ал мәдениетті ел, мәдениетті халық ешқашан өзге елдің, халықтың мәдениетін өгей санап, оған қарсы дұшпандық әрекеттер жасамайтыны анық мәселе. Мысалы, Данте Алигьеридің «Құдіретті комедиясы», Лев Толстойдың «Бейбітшілік және соғысы», Конфуцийдің ізгі ойлары, Гетенің «Фаусты», т.б. жүздеген, мындаған адамзатқа ортақ құндылықтар - сол өркениетті елдерді бір-бірімен жауласуға емес, керісінше, жақындасуға мүмкіндік беретін «копірлер». Осы тұрғыда біз «Мәдени мұра» аясында әлемдегі белгілі ғалымдардың, жазушылардың, саясаткерлердің 500 томдық еңбектерін қазақ тіліне аударып, жарыққа шығардық. Ендігі жерде халқымыздың құндылықтары, айталық, Абай, Мұхтар Әуезов шығармаларын, т.б. биік туындыларды әлем халықтарының тілдеріне аударып, жарыққа шығарып, насихаттай білсек, олар да жоғарыда айтылған ғұламалардың қатарынан орын алып, адамзаттың ортақ құндылығына айналмақ. Сіздің сұрағыңызға байланысты тағы айтарым, біз өркениетті ел және өркениетті емес ел дегендерді түсініп алуымыз керек. Еуропалық тұрғыда осы екі ұғым, өкінішке қарай, қатар өмір сүріп келеді. Менің түсінігімде өркениетсіз ел мемлекет болуы мүмкін емес. Әрбір халықтың, мемлекеттің, елдің өзіне тән өркениеті болмақ. Мәселе сонда, ол өркениеттің өзгелерге белгілі болып танылуында. Мысалы, қазіргі кезде керемет өркениет үлгілері деп жүрген Орталық Америкадағы Майя өркениеті туралы адамзат XIX, тіптен XX ғасырға дейін бейхабар болып келді. Сол кезде кейбір еуропалықтардың түсінігінде Америка континентіндегі баяғы аборигендер өркениетсіз ел болып саналды. Бүгінде Майя өркениеті ашылғаннан кейін бұл аймаққа қызығушылық толастар емес.
Біздің өркениеттік әлеуетіміз қай деңгейде – деп сұрайсыз. Ол үшін өркениеттің құрылымдарын жіктеп айтуымыз керек. Өркениет болуы үшін ең алдымен саяси тәуелсіздік, яғни мемлекет болуы керек, бұл – біріншіден. Екіншіден, тарихи тереңнен бастау алған дәстүрлі мәдениет болуы ке¬рек. Үшіншіден, мәдениеттің ерекше көріну формасы, сол халықтың санасын, дүниетанымын, ойлау жүйесін толығымен бере алатын тілі болуы керек. Қазақ тілі осындай мақсаттарға толық жауап беретін бай тіл екені белгілі. Төртіншіден, өркениеттің тұрағы, мекені туралы мәселе. Біз метафора тілінде оны атамекен дейміз. Яғни жер ландшафт, географиялык орта болуы керек. Құдайға шүкір, қазақ елінің территориясы бұл өлшемге толық жауап бере алады. Бесіншіден, өркениетті елдің өзінің экономикасы, әлеуметтік тұғырнамасы, қаржы жүйесі (ұлттық валютасы) болуы қажеттілік. Алтыншыдан, өркениетті ел болуы үшін оның сыртқы дүниемен жан-жақты қарым-қатынасы болуы – міндетті іс. Жетіншіден ең бастысы, өркениетті елдің өркениетті азаматта¬ры болуы керек, олардың сезімі, санасы, дүниеге көзқарасы, дүниеге көзқарасы, діни сенімдері – мұның бәрі өркениетті елдің өркениетті азаматтарының басты өлшемдері. Міне, осы мәселелерді сұрыптай-саралай келе, біздің өркениетті әлеуетіміз қай деңгейде дегенге жауап беруге болады. Бірақ, мәселе жауап берушінің деңгейінде, оның саяси ұстанымында, бір сөзбен айтқанда, оның өзінің өркениеттік санасында.
– Қалайық, қаламайық, жаһанданудың ұзын қолы бізге де жетті. Әлемдік қаржы дағдарысының жағадан алып тұрғаны мынау...
– Жаһандану деген мәселеде менің қөзқарасым сіздің көзқарасыңызбен, сірә, толық келіспейтін шығар. Мен жаһандануды әлемдік саясаттағы, идеологиядағы, экономикадағы американдық вектор деп түсінемін. Жаһанданудан басқа нақты термин бар, ол – стандартизация, яғни әр нәрсенің стандарттық өлшемі. Адам баласы, Абай айтқандай, Жаратушының жаратқаны болғандықтан, олардың дене құрылысында сапалық өзгешелік жоқ. Өзгешелік – адамның түр-кескін, келбетінде, тілінде, діни сезімінде, нақтылы мекенге қатысты қалыптасқан өмір сүру тәртібінде, саяси көзқарасында. Яғни, мәселе осылай болғандықтан, олардың күнделікті қолданатын бұйымдары, заттары, көліктері, киімдері, т.б. қажеттіліктері стандарттық негізде. Осы мәселені кейбіреулер жаһандану дегенге саятын сияқты. Адам болған соң барлық мүлік адамдарға ортақ. Ертеде Протагор деген ойшыл «Адам – барлық нәрсенің өлшемі» деген. Сондықтан дүниежүзіндегі кәсіпкерлер адамдарға ортақ тауарлар өндіріп шығаруда. Бұл – мәселенің бір жағы. Екінші жағы, сірә, жаһандану дегенде сіз өзге өркениетті елдердің біздің өркениетімізге тигізіп жатқан әсерін айтып отырған болуыңыз керек. Егер мәселені осылай қойсақ, әрине, алдымыздан көптеген проблемалар шығады. Оның ең бастысы – өзге өркениеттер біздің ұлттық, елдік, өркениеттік өлшемдерімізге тигізіп жатқан залалды әсерлері. Оны ғылымда бұқаралық мәдениеттің залалы деп түсіндіреді. Ол – елімізге қаптап кеткен әртүрлі кинофильмдер, әдеби кітаптар, тағы басқа толып жатқан көрнекі құрал ретінде қолданылып жатқан порнографиялар. Әрине, бұлар – біздің ұлттық тәрбиемізге қауіпті факторлар. Бүл жерде құндылық және құндылықтарды қорғау деген мәселе шығады. Біз шетелден келіп жатқан мәдени нәрселердің құндылығын анықтап алатындай дәрежеде болуымыз керек, себебі қазіргі ақпараттық қоғам жағдайында шекара деген жоқ. Әрбір мектеп оқушысы бүгінде интернет жүйесі арқылы әлемдегі барлық мағлұматтарды емін-еркін пайдалана алады. Бұл жерде мен Сократ принципі дегенді ұсынбақпын. Белгілі ойшыл Сократ кезінде «білім деген ізгілікті болуы керек» деген еді. Осы мағынада қазіргі ақпараттық қоғам кеңістігінде Сократ принципін іске асырған жөн. Яғни әлемдік интернет жүйесінен біз ізгілікті білім іздеуіміз керек. Сапалы білім дегеніміз, ол – ізгілікті ілім. Бұл айтуға жеңіл, бірақ іс жүзінде оны жүзеге асыру – өте қиын шаруа. Біз қалайша интернеттегі орасан мағлұматтардан тек ізгілікке қатысты білімдер жүйесін сұрыптап алмақпыз. Мүмкін ол үшін арнайы орталықтар үйымдастыру қажет пе екен? Жуырда Парламент Мәжілісінде интернет туралы заң қарастырылды. Бұл – дұрыс бастама. Демократия, еркіндік де¬ген ұғымдарды желеу етіп, интернет жүйесіндегі мағлұматтарды сұрыптамай қабылдай берсек, мәселенің насырға шабары анық. Бұл қиын мәселенің шешілуі әрбір зиялы адамға қатысты болса керек.
– Біз Батыстың жетегінде кетпедік пе?
– Әрине, біз Батыстың жетегінде болдық. Ол - шындық. Әлі де осы үрдіс өз күшін жоя қойған жоқ. Бұл жерде айтарым, Батыс дегенде бір үрей болмауы керек. Батыстан алатын ізгілікті білімдер жүйесі, демократиялык үрдістер, ғылыми-технологиялық құндылықтар жеткілікті. Демек, біз Батыс өркениетінен ешқашанда бас тартпаймыз. Президентіміздің «Еуропаға жол» деген бағдарламасы осы мәселелерге қатысты. Алайда Батыс білімін, ғылымын, технологиясын, т.б. құндылықтарын қабылдай отырып, өзіміздің ұлттық бағдарламамызды жойып алмауымыз керек. Ол – мәдениетке, тілге, дінге, т.б. құндылықтарымызға қатысты істер.
– «Еуропаны адам идеясы тастап шықты». Бұл – Батыстың өз ішінен қайнап шыққан лепес. Сіз бұған қалай қарайсыз?
– Еуропаны адам идеясы тастап шықты деген, меніңше, қаңқу сөз. Әрине, Еуропада біз қабылдамайтын біршама, сіз айтқандай, «лепес» жағдайлар бар. Сондықтан еуропалық құндылықтарға сын көзбен қарап, сұрыптап, қабылдап алатын нәрселеріміз де көп, қабылдамайтын нәрселер де жеткілікті. Бұл – қазақ қоғамының әрбір зиялы азаматының мәдени-өркениеттік дәрежесіне қатысты айтылатын сөз.
– Өз кезегінде Шығыстан да бізге рухани-мәдени қауіп төніп тұр. Бұл, ең алдымен, өзімізбен дін қарындас, тек туыстас ағайындардың тарапынан орын алып жатыр. Әсіресе, діни фундаментализмнің екпіні қатты. Мұсылман ретінде қайтпек керек?
— Рас, қауіп Батыстан ғана емес, Шығыстан да бар. Бұл, әсіресе, «дін қағидасы» деп аталатын түсінікке қатысты. Кейбір араб елдерінің діни сана туралы тұжырымдары біздің дәстүрімізге жат екені де айқын көрініп жатыр. Демек, бұл мәселеде ойланып істер атқаруымыз керек. Құдайға шүкір, бүгінде дін ісінде ақ пен қараны ажырата білетін діни мамандар, дін ісіндегі жастар бар. Мен соларға сенемін.
– Дін саласында қазақтан басқаның бәрі ақылман болып кетті. Шетінен білгіш, сынағыш. Олардың бәрі қазақты қараңғы көреді. Бұған қарсы қандай дәлел мен дәйек келтіре аласыз?
– Бұл сұрағыңызда шындық бар. Шынында, кейінгі кездері бізге ақыл айтқыштар көбейіп кетті. Тіптен олар ақыл айтуды былай қойып, бұлай сөйлеуге болмайды, былайша кітап, мақала жазуға болмайды деген цензура құра бастады. Бұл – қауіпті жағдай. Қазақ қоғамында әу бастан еркіндік болған. Қазақ исламды ортодоксиялық мәнде қабылдамаған. Сондықтан қазіргі қазақтың аяқ-қолын діни әдеп-ғұрыптармен «байлап тастау» біздің халқымыздың дәстүріне жат. Қоғамның клирикализмге бет бұруы зайырлы мемлекет ісіне қол сұғушылық болып табылатынын, бізге сырттан келіп ақыл айтатындарға және олардың сойылын соғушыларға ескерткен жөн деп ойлаймын... Қазіргі кезде кейбір қаламгерлер осы менің жазғанымды «ақыл айтқыштар» қабылдай ма, қабылдамай ма деген үрейлерін де жасыра алмауда. Бұл – қазақ санасына жат пиғыл. Сондықтан Қазақстан Рес-публикасы зайырлы мемлекет екенін, оның зайырлылығын қорғайтын құқық жүйелері барлығын, адам еркіндігі және шығармашылық еркіндігі деген өркениетті үрдістегі түсінік, дәстүрлер барын естен шығармауымыз керек. Біз ислам дінінің нұрлы жағын қабылдап, ол туралы әлдекімдердің ойлап шығарған түсінік-қағидаларын теріске шығарып қана қоймай, оларға қарсы қоғамдық пікірлердің үнемі бо¬лып отырғаны табиғи жағдай екенін ескерейік.
– Әу бастан Түркия Қазақстанды өзіне тартумен келеді. «Егемендік алғалы бері бауырымдап құшағына алған тегеурінді ел енді қабырғамызды санауға көшкен сыңайлы» деген пікірлерді естіп жатамыз ара-тұра... Түркияның немесе ондағы жекелеген мүдделі топтардың Қазақстанға қатысты қандай жоспарлары болуы мүмкін?
—Түркия мен Қазақстан арасындағы мәдени қарым-қатынас бүгінгі танда жеткіліксіз дәрежеде. Біз Түркия елінің зиялыларын, олардың еңбектерін оқып-біліп, өз тілімізге аударуымыз керек еді. Сол сияқты қазақтың белгілі ақын-жазушыларының, ғалымдарының еңбектерін де түрік тіліне аударып, насихаттауымыз керек. Бұл салада «ТҮРКСОЙ», «ТИКА» деген ұйымдар ізгілікті істер атқара бастады. Сонымен қатар, өзге де рухани байланыстарды орнатуымыз – қажеттілік. Бұл істе Түркия елі Қазақстанға өзінің ыстық ықыласын білдіруде. Менің таңғалатыным, кейбір өз ішіміздегі ағайындардың Түркияның осы ынтасын дұрыс қабылдамаулары. Түркия мен Қазақстанның достығынан, қысқа қайырғанда, ешқандай ұтылыс жоқ, керісінше, ол Түркияға да, Қазақстанға да қажетті жағдайлар. Оны Қазан төңкерісіне дейін қазақ зиялылары жақсы түсінген. Енді бізге не болды? Түркиядан қауіп-қатер іздемей, ол туыс елмен қалайша толыққанды ынтымақтастық жасауымыз керек де¬ген ниет басшы болғаны абзал.
– Күні кеше Жазушылар үйінде Фетхуллах Гүлен кітабының тұсаукесері өтті. Онда Гүлен әлемдік деңгейдегі үлы тұлға ретінде дәріптелді. Рас, оның саяси-философиялық ойлары заманауи түйткілдерді қозғайды. Дегенмен Фетхуллаһ Гүленнің көптен бері АҚШ-ты паналауының түп себебі не? Неге еліне қайтпайды? Бір ғана мысал 2005 жылы Ресейде қорғалған «Түркиядағы саяси ислам» атты диссертациялық жұмыста автор Николай Николаевич Буянов Фетхуллах Гүленнің Түркия Конституциясының 7-ші терроризммен күрес заңнамасының 1-бабына сәйкес, зайырлы мемлекеттік құрылымды діни негіздегі жүйеге өзгертуді көздейтін ұйым құрғандығы үшін сырттай 10 жылға соттағанын айтады. Өз кезегінде Фетхуллаһ Гүлен сот үкімі шыққанша АҚШ-қа кетіп үлгерген. Осы мәселеге байланысты Түркия аумағында Фетхуллаһ Гүлен қауымының іс-әрекетіне тыйым салынып, барша «фетхулендік» бастамалар заңмен қудаланады екен. Бұл сөз шындыққа жанаса ма? Егер шын болса, онда Қазақстан тарапы да елімізде қанат жайып бара жатқан Гүлен қозғалысын экстремизм призмасында қарастырып, сақтыкпен қарауы керек емес пе?
– Фетхуллаһ Гүлен туралы хабардар болғаныма он шақты жыл болды. Әу баста ол кісі туралы мағлұмат сұрағанымда, әркімдер әртүрлі айтып еді. Кейінгі жылдары Түркияға жиі қатынасып жүргенде Фетхуллаһ Гүлен туралы біршама маңызды мағлұматтар жиналды. Ол кісі түрік ағайындарының айтуынша (шынында да солай), таза, дін жолындағы ойшыл адам екен. Оның жазған кітаптарының ішінде қазақ және орыс тілдерінде жарық көргендерімен таныстым. Оның ойлары таза исламдық жүйеде. Солай бола тұра, ол өзге діндегі елдермен, адамдармен сұхбатқа түсуді насихаттайтын, яғни әлемдік деңгейде ойлауға ниетті ізгілікті жан екені белгілі болды. Фетхуллах Гүленнің сөзі мен ісі бір жерден шығып жатыр. Ол адамдарды надандықтан құтқарудың бір жолы – білім беру деп санайды. Осы мақсатта түрік бизнесмендерінің көмегімен дүниежүзінің көптеген елдерінде өз мектептерін ашқан. Ондай мектептер Қазақстанда «Түрік-Қазақ лицейлері» деген атпен жұмыс істегелі көп жылдар болды. Бұл лицейлердегі оқу жүйесі, тәрбие ісі өнегелі. Лицейді бітірушілердің бәрі дерлік жоғары оқу орындарына түсіп, білім алуда. Лицейдің шәкірттері дүниежүзілік әртүрлі байқауларда жетекші орындарға ие болып жүр. Сондықтан Гүленнің бұл ісін қалайша құптамасқа?! Ал Гүлен туралы диссертация қорғаған сіз айтқан Н.Н.Буянов дегеннің кім екені белгісіз. Мен аты-заты белгісіз біреуге қарағанда, Ресей Ғылым академиясының академигі, Шығыстану институтының директоры Ростислав Борисович Рыбаковтың Фетхуллах Гүлен туралы айтқандары шындық деген ойдамын. Ол кісінің Фетхуллаһ Гүлен туралы жүрекжарды сөздерін ауызба-ауыз әлденеше рет тындадым. Бұл мағлұматқа қоса айтарым, америкалық ғалым Джилл Кэрроллдың «Исламское учение Гюлена и гуманизм» деген кітабының орыс тіліндегі аудармасы «Көкжиек» баспасынан 2009 жылы жарық көрді. Оқып шықтым, автор Гүлен гуманизмін Конфуций, Платон, Кант, Милль, Сартр гуманизмдерімен салыстыра зерттеген. Диссертация дегенге келсек, бүгінде Гүлен ойлары туралы Ресейде, Түркияда, Қазақстанда диссертация жазып жүрген азаматтар бар. Соларды тындау керек шығар. Күн астындағы нәрсе көлеңкесіз болмайды, әсіресе, ел сөзін сөйлеуші, елге қызмет етуші азаматтар туралы жаңсақ сөздер немесе әдейі қасақана жасалатын әрекеттердің үнемі болатыны белгілі жағдай. Н.Н.Буяновтың жазғаны сондайдың бірі деп ойлаймын. Әрине, Фетхуллаһ Гүлен сияқты тұлғалар саясаттан тыс бола алмақ емес. Ол өзін саясаттан тыс ұстағанымен, Түркиядағы саяси топтар оны өз мақсаттарына пайдаланбақшы ниеттері болған. Осындай жағдайға байланысты Гүленнің басына іс түскен. Сондықтан ел ішіндегі саясаттан тыс болу үшін, ол АҚШ-та өмір сүріп жатыр. «Неге Фетхуллах Гүлен АҚШ-та өмір сүреді» деген айып сөзі болмауы керек. Америка - демократиялық үрдістердің жетілген елі. Сондықтан Америкада өмір сүріп жатыр деген Фетхуллах Гүленге айып емес. Мен Түркия елінің Анталья қаласында талай рет болғанда Фетхуллах Гүленнің идеясы, ісі туралы Үкімет басшыларының, Түркия қоғам қайраткерлерінің айтқан шынайы пікірлерін талай рет естідім. Фетхуллах Гүленнің ісі Түркияда тыйым салынған іс емес, Қазақ-Түрік лицейлері – Түркия елінің және біздің елдің Білім министрліктерімен келісілген, лицен¬зия алынған ресми оқу орындары. Сондықтан осындай игілікті істен өзге, бөтен пиғылдар іздеудің еш қажеті жоқ. Керісінше, Фетхуллах Гүлен сияқты адамдардың болуы – Түркия және Қазақстан қоғамы үшін қажетті жағдай. Фетхуллах Гүлен қозғалысынан экстремизм іздеу – шындыққа жанаспайтын іс. Бұл жерде экстремизмнің иісі де жоқ. Оның мектептері Ресейде, Афри¬ка елдерінде, Еуропа елдерінде, Аме¬рикада да қызмет істеуде. Бұл жерде, керісінше, бір мәселе туралы ойлануымыз керек. Ол – түрік бизнесмендерінің Гүлен идеясын қолдап, білім ісіне қаражат бөліп отырғаны туралы мәселе. Біздің бизнес өкілдерінің бірде-бірі өз аттарынан бір балабақша немесе мектеп салып, оның жұмысын жүргізгені туралы еш хабарымыз жоқ. Оның орнына олар жеке бастарының қамы үшін арнайы самолеттер жасақтайды, шетелдерге қаражаттарын аударып, қара бастарының қамымен арпалысып жүр. Егер қазақ бизнесмендері білім, тәрбие мәселесіне түрік бизнесмендері сияқты бұрылса, қазіргі білім беру жүйесіне айтулы көмек болар еді. Сондықтан жақсы іс, жақсы бастама, жақсы қарекет жасап отырған Фетхуллах Гүлен сияқты ізгі жанды қараламай, оның ісін, керісінше, үлгі-өнеге еткеніміз дұрыс деп ойлаймын.
– Жеке өз басыңыз Фетхуллах Гүленмен бетпе-бет жүздестіңіз бе? Өткендегі Ф.Гүлен кітабының тұсау-кесеріндегі сөзіңізден «ол кісімен тікелей дидарласқан-ау» деген әсерде қалдық.
– Мен Фетхуллах Гүленмен бетпе-бет жүздескенім де, оны көргенім де жоқ. Ол кісі туралы естігендерім көп, жоғарыда айтқанымдай, орыс және қазақ тілінде шыққан кітаптарымен танысқаным бар. Осы тұста айта кетейін дегенім, негізінен Фетхуллах Гүленнің айтып жүрген идеялары бізге таныс, белгілі. Олардың көбісін XIX ғасырда-ақ Абай айтып кеткен, мысалы, Хакім Абайдың «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген сөзінің мәтіндік мағынасына үңілсек, тек гуманизм ғана емес, ізгіліктің де қайнар көзіне тап боламыз. Мәселе осы биік идеяны түсіну және оны өмір сүрудің, ойлау жүйесінің негізіне айналдыру қиын шаруа болып тұр.
— Қазір зерттеулер жасап жатырсыз ба? Қай тақырыптарда ізденудесіз?
— Мен 1994 жылы «Хакім Абай» деген, оның жалғасы ретінде 2008 жылы «Данышпан Шәкәрім» деген кітап жазып, қазақ, орыс тілдерінде жарыққа шығардым. Енді «Кемеңгер Мұхтар» деген кітап жазу үстіндемін. Осы үш кітапты трилогия деп атауға болады. Себебі Абай, Шәкәрім, Мұхтар идеялары бір-бірімен үндес, сабақтас. Бұлардан басқа Қожа Ахмет Ясауи туралы еңбек жаздым. Бүгінгі күнде осы тақырыптарды әрі қарай терендетудемін. Бұл тақырыптар таусылмайтын ізденістер алаңы. Биыл «Адам-зат» деген философиялық эсселер кітабын жарыққа шығардым. «Жар жағасы» деген кітабым Каирда араб тілінде 50 мың данамен жарық көрді. Қазір баспаға екі кітап даярлау үстіндемін, олар: «Саяси философия» және «На краю бездны» деген кітаптар.
— Қазақ тілінің мәдени-рухани тіреулері жайында не айтасыз?
— Қазақ тілі туралы жалпылама сөз айтудан нақтылы іске көшкен дұрыс. Өзіме қатысты айтсам, шығармаларымның бәрін дерлік қазақ тілінде жазамын. Менің көптеген окушыларым кандидаттық, докторлық дис-сертацияларын қазақ тілінде жазып, қорғауда. Лекцияларды, негізінен, қазақ тілінде оқимын. «Адам-зат» деген кітап та қазақ тіліндегі философиялық лексикаға арналған. Қазіргі кезде Парламент Сенатының депутаты ретінде мемлекеттік тіл туралы мәселелерге дәйекті түрде қатысудамын. Әрбір қазақ азаматы өзінің қызмет істеп отырған ортасында мемлекеттік тіл мәселесінің тіреуі болуы керек деп ойлаймын. Ол үшін қажеттісі – қуат, намыс.
– Жиырмасыншы ғасыр басында Міржақып Дулатов «Оян, қазақ!» деп ұран салған еді. Біз әлі де ұйқыда, манаурап жатқандаймыз. Қазақ қашан оянады?
— Қазақ ұйқыда жатқан жоқ. Қазақ әлдеқашан оянған. Бірақ түсінен шошып оянып, бойын үрейге билетіп алған. Мәселе бойдағы үрейден арылып, намысшыл қазақ болуында...
Әңгімелескен Абылайхан ҚАЛНАЗАР
Ана тілі газеті, 28 мамыр-3 маусым 2009 жыл, 21 нөмір
- жасалған.