Pikëpamjet e Gylenit rreth shkencës dhe mendimit Perëndimor

Pikëpamjet e Gylenit ndryshojnë nga ato të mendimit perëndimor në disa aspekte. Së pari, ai ka vërejtje në lidhje me disa pikëpamje ideologjike të cilat beson se kanë depërtuar në shkencën perëndimore dhe kanë njollosur bazat e saj. Ai kryesisht kritikon dimensionin materialist të mendimit perëndimor, meqenëse siç thotë ai, shkenca perëndimore injoron shpalljet qiellore dhe i katandis burimet e dijes vetëm në fenomene materialiste dhe dije empirike. Kjo, thotë Gyleni, i ngushton rrugët e shkencës dhe ua mohon qenieve njerëzore dijen metafizike. Për të, shkenca perëndimore i percepton dhe i përdor qoftë pozitivizmin, idenë e progresivizmit dhe arsyen e pastër si mjete ideologjike. Gylen ka shkruar:

Teoritë pozitiviste dhe materialiste kanë shtypur vazhdimisht fushën e shkencës dhe të mendimit në shekujt e fundit. Idetë metafizike kanë qenë injoruar gjatë interpretimit të ekzistencës, universit, fenomenet tokësore dhe qiellore me anë të përdorimit të përhershëm të pikëpamjeve pozitiviste. Ky interpretim materialist i universit ka synuar ndjekjen vetëm të një rruge mendimi, duke ngushtuar kështu shtigjet që shpien tek e vërteta. Perëndimi e studioi universin dhe natyrën në detaje duke përdorur një metodë empirike që i vuri theks të veçantë arsyes, por ai nuk arriti të zhvillonte një unitet midis fizikës dhe metafizikës. Kështu që në fund, qeniet njerëzore arritën në një pozicion ku kundërshtonin veten , intelektin dhe shpirtin e tyre. Ky pozicion e ka shndërruar shpirtin në një trup të huaj për ndjesitë e tyre subjektive.^[1]

Në një farë kuptimi, Gyleni i sheh idetë e natyralizmit dhe të racionalizmit si arsyet themelore që çuan në përjetimin e krizës së shkencës perëndimore në ditët e sotme. Shkenca perëndimore është duke u ndeshur me këtë problem, për shkak se ajo e ka vendosur shkencën vetëm mbi baza laike dhe ateiste, që kanë për synim të mohojnë Zotin. Ky proces laicizimi hapi rrugën për një konflikt ndërmjet shkencës dhe fesë. Gyleni e përshkruan këtë konflikt si një potencial destabilizues për baraspeshën ndërmjet Zotit, universit dhe qenieve njerëzore. Kisha nuk ka qenë në gjendje ta ruajë këtë baraspeshë:

Përfaqësuesit kristianë të ditëve të sotme shprehin pikëpamje tejet shpirtërore. Ata e nënvleftësojnë natyrën, kërkimin shkencor dhe mendimin njerëzor. Ata i japin rëndësi vetëm aspektit shpirtëror të jetës dhe injorojnë atë material. Madje ata ndërmarrin edhe iniciativa për të mohuar aspektin material...

Sa më tepër të vihet theksi mbi aspektin shpirtëror të jetës, aq më tepër shkencëtarët e natyrës kanë tendencën të nënvizojnë aspektin material. Kjo, në fund, shpie në një konflikt ndërmjet shkencës dhe fesë. Gyleni thekson se konflikti ndërmjet shkencës dhe fesë përgjatë gjithë historisë së njerëzimit është përjetuar vetëm në periudhën e Mesjetës evropiane:

Nuk është e mundur të vërejmë një konflikt të tillë në Greqinë e Lashtë apo në qytetërimet e lashta egjiptiane, indiane, kineze apo të Mesopotamisë. Mesa duket ekzistojnë arsye antropologjike, sociologjike dhe historike për këtë fakt. Ne mund të vërejmë për shembull në literaturën sanskritishte se të gjitha shkencat, që nga astronomia deri tek astrologjia dhe që nga matematika deri tek kozmogonia, janë përballur me një ndërthurje të fesë, të shkencës dhe të magjisë. Këto qytetërime nuk i nxisnin me zjarr të madh anëtarët e tyre të merreshin me shkencë, por megjithatë as nuk paraqisnin pikëpamje që binin në kundërshtim me shkencën. Edhe tek qytetërimi kinez u vërejt e njëjta gjë. Konfucizmi nuk ishte edhe aq një sistem fetar, por më shumë konsistonte në një kod vlerash strikte morale. Kështu që nuk mund të flasim për një konflikt ndërmjet kësaj disipline vlerash dhe shkencës. Fetë e lashta egjiptiane dhe mesopotame përmbanin gjithashtu retorikë mitologjike. Shkenca në këto qytetërime, duke përfshirë degët e astronomisë, kozmogonisë dhe mjekësisë, nuk arriti në një nivel plotësisht empirik apo racional të saj. Për rrjedhojë, nuk u bënë dallime ndërmjet shkencës dhe magjisë.

Shkenca e Greqisë së lashtë i kishte rrënjët në shkencën e Egjiptit dhe të Mesopotamisë së Lashtë. Megjithatë, grekët e lashtë kishin një mënyrë të ndryshme shikimi të shkencës nga pikëpamja sociologjike. Qytetërimet e lartpërmendura themeluan shtete, por jo si ato të grekëve. Grekët e lashtë kishin një përvojë të ndryshme që u shfaq në kuptimin individualist të jetës. Ky karakter i veçantë i shoqërisë greke nuk lejoi që një grup fetar i caktuar të dominonte mbi të tjerët. Në Greqinë e Lashtë, poetët dhe mendimtarët paraqitën ose shfaqën mendime dhe besime të shenjta dhe që të gjithë ishin të hapur ndaj ideve të reja dhe kërkimit shkencor. Prandaj nuk pati ndonjë dyzim, në të cilin shkenca dhe feja të kundërshtonin njëra-tjetrën. Në lidhje me këtë çështje, Gylen thotë gjithashtu:

Feja në kohët e lashta ishte nën kontrollin e autoritetit politik. Çdo veprim kundër fesë konsiderohej si veprim kundër autoritetit politik shtetëror. Çdo veprim kundër fesë, i kryer nga ndonjë mendimtar apo poet, do të sillte patjetër një fushatë serioze tensioni dhe debatesh në shoqëri.^{[ ]}Kështu që, Gyleni mendon se nuk ekzistonte ndonjë bazë sociologjike që të shpinte në përplasje midis fesë dhe shkencës.

Po kështu, në Hebraizëm, nuk vërejmë ndonjë shenjë përplasjeje midis shkencës dhe fesë. Kjo vlente edhe për shoqërinë e lashtë hebreje pavarësisht faktit që fragmente nga Dhiata e Vjetër që kanë të bëjnë me krijimin e qenieve njerëzore, universin, ngjarjet historike dhe personalitete të caktuara, bien në kundërshtim me të dhëna shkencore dhe historike. Gyleni e komenton këtë fakt duke u nisur nga konsideratat rreth pozicionit laik të hebraizmit dhe kushteve historike nëpër të cilat ka kaluar shoqëria hebreje:

Përvojat e turbullirave dhe të mungesës së stabilitetit nëpër të cilat ka kalua shoqëria hebreje, nuk i krijuan mundësinë shkencës dhe fesë që të përplaseshin mes tyre. Hebrenjtë nuk patën shansin të themelonin një shtet të organizuar përgjatë gjithë historisë, me përjashtim të një periudhe të shkurtër kohe. Ata i janë nënshtruar shpesh shtypjes dhe dëbimit. Këto përvoja historike u kanë dhënë atyre një ndjenjë të fortë bashkimi e cila rrallë mund të gjendet tek popujt e tjerë. Në këtë mënyrë ata kanë qenë të përgatitur të luftonin dhe të përplaseshin në çdo kohë.

Nga ana tjetër, krishtërimi përjetoi një kurs të ndryshëm në histori. Gyleni e sheh kohën e Isait (Jezusit), të Nxënësve (Apostujve) të tij dhe të Shenjtorëve të Parë si një periudhë të jashtëzakonshme dhe të veçantë. Për të, bazat për përplasjen ndërmjet shkencës dhe fesë në krishtërim, u ngritën pas kësaj epoke të hershme. Periudha e parë e përhapjes së krishtërimit hapi rrugën për konturimin e mësimeve të tij, me qëllim që të përfshinin jetën shoqërore dhe kulturore si tërësi. Kështu që bota e krishtërimit që nga ajo periudhë e hershme është bërë dëshmitare e dialektikave dhe e konflikteve ndërmjet shkencës dhe mendimit të lirë në nivele të ndryshme. Siç theksuam më lart, krishtërimi e thekson me forcë idenë se qeniet njerëzore posedojnë një karakter të dyfishtë. Në veçanti, doktrina katolike fokusohet në aspektin shpirtëror të qenieve njerëzore. Ajo hedh baltë mbi dimensionin fizik, duke denoncuar rregullisht pasionet dhe dëshirat trupore. Në njëfarë mase, kjo i mban aspektet biofizike të qenieve njerëzore që të jenë të ndrydhura. Kjo doktrinë mbështet idenë se një besimtar i përkryer duhet të mposhtë dhe të denoncojë aspektin e personalitetit të tij, për arsye se, sa më tepër që të shtypet nga ana fiziologjike, aq më tepër liri dhe humanizëm ka personi. Prandaj, në njëfarë kuptimi, krishtërimi propagandon një jetë qiellore në këtë botë. Ai konturon një model jete apo ideal shpëtimi në mënyrë të tillë që të mund të shpëtojë qeniet njerëzore nga betejat e kësaj bote dhe më në fund ta shpjerë atë drejt shpëtimit. Ekzistenca e njerëzimit në tokë përbën një ekzistencë mëkatare dhe çdo individ supozohet të gjejë një rrugë shpëtimi nga kjo botë e dështuar. Kjo metaforë kristiane, që nga shekujt e parë të epokës kristiane, ka sjellë për pasojë një besim fetar në të cilin përmendet në çdo rast fundi i botës. Ky konturim mendor i ka çuar shumë shenjtorë kristianë në përfundimin se argumentet rreth çështjes se si duhej të ishte toka realisht, nuk mund të gjenin përdorim në botën tjetër.

Gjatë Mesjetës, kristianët themeluan një mbretëri të tillë shpirtërore në Evropë ku të gjitha kulturat mesjetare dhe institucionet e tyre të edukimit ranë nën dominimin e dogmës kristiane të përcaktuar nga Kisha Katolike. Kjo çoi në përplasje ndërmjet krishterimit dhe shkencës. Gylen arrin në përfundimin se kjo përplasje erdhi nga indoktrinimi i tepërt i besimit të krishterë. Shkenca perëndimore, thotë ai, përparoi, duke kundërshtuar këtë indoktrinim të ashpër të krishtërimit.

Kjo përplasje ishte e padukshme në periudhat e hershme, për arsye se hegjemonia që kishte vendosur kisha ishte shumë e fuqishme. Megjithatë, sa më tepër që Evropa përqafonte modernizimin, aq më tepër brezat e rinj shkencorë përmbysnin mësimet kozmologjike të kishës. Koperniku, Këpleri, Galileu dhe Njutoni, hapën një epokë të re, duke bërë që një fllad i freskët të fillonte të frynte ngado. Përfaqësuesit e teologjisë së krishterë u ndikuan gjithashtu nga ky proces. Lëvizjet e udhëhequra nga Luteri dhe Kelvin, përforcuan paqen në kundërshtim me qëndrimet krejtësisht statike të kishës. Kjo qe një periudhë kur reformat nisën të hapnin rrugën për progres shkencor. Përsa i përket fesë, kjo lëvizje nxori në pah nevoja të tilla siç ishte aftësimi i njerëzve që të luteshin pa ndërhyrjen e kishës. Këto ngjarje çuan në një revoltë kundër dominimit social dhe politik të kishës. Sipas Gylenit, mendimi perëndimor arriti ta zbuste dhe ta kapërcente këtë përplasje ndërmjet fesë dhe shkencës edhe për faktin se Dekarti dhe Spinoza e mbajtën këtë çështje larg vëmendjes së kishës. Dekarti paraqiti filozofinë e tij të famshme dualiste, me prirjen sikur donte t’i bënte të dy krahët të lumtur. Sipas tij, shkenca ka një fokus të veçantë – natyrën, por me të ekziston gjithashtu edhe një përmasë teologjike. Megjithatë shkenca nuk mund të arrijë në këtë përmasë vetëm nëpërmjet matematikës dhe përvojës. Fusha e fesë u konsiderua si shpirtërore sëbashku me jetën e përtejme. Kështu që shkenca dhe feja shiheshin si sektorë të ndarë, me pikësynime dhe metoda të ndryshme. Nuk mund të kishte përplasje mes tyre për sa kohë që ato rendnin në shtigjet e tyre të përcaktuara.

Gyleni mbështet idenë se: “edhe pse përplasja ndërmjet shkencës dhe fesë duket se ka qenë qetësuar përkohësisht, ajo ka filluar sërish për shkak të ideve të tilla racionale që vinin kryesisht nga mendimtarët kartezianë.” Kjo përplasje në fakt nuk reshti deri në shekujt XIX-XX, kohë kur lindën shtetet moderne. Atëherë kjo përplasje u ndal, sepse si feja ashtu edhe shkenca, u kufizuan brenda kufijve të tyre vetjakë.

Gyleni shtron pyetjen në lidhje me këtë histori të përplasjeve ndërmjet shkencës dhe fesë në Islam. Sipas tij Islami është në kontakt me njeriun nëpërmjet një mënyre të shenjtë, si një kombinim i mendjes, zemrës, shpirtit dhe trupit. Islami është i hapur ndaj zhvillimeve shkencore dhe realiteteve universale me të gjitha institucionet e tij sociale, kulturore, ekonomike dhe politike. Islami e konsideron natyrën një libër që duhet lexuar, përjetuar dhe studiuar nëpërmjet soditjes. Ai e përkufizon natyrën si një monument i ndërtuar falë mjeshtërisë së duarve të Krijuesit.

Kurani sipas Gylenit e udhëheq shkencën dhe mendimin e lirë nëpërmjet nxitjes së njerëzve për të studiuar natyrën dhe ligjet e krijimit me kujdes. Vargje kuranore si “Në ligjin e Zotin kurrë nuk do të hasësh ndryshim” (Kuran, 35:43), e kanë pikësynimin tek shkencat eksperimentale dhe dijet racionale. Këto dy shembuj nënvizojnë përvojën e hershme evropiane të shkencës dhe të mendimit modern. Gyleni thekson se Kurani i hedh poshtë në mënyrë të veçantë skolasticizmin, hamendësimin, imitimin dhe shabllonizmin: “E kur u thuhet atyre: Pranoni atë që Allahu e shpalli! “Ata thonë: “Jo, ne ndjekim atë rrugë në të cilën kemi gjetur prindërit tanë!” Edhe sikur prindërit e tyre të mos kenë kuptuar asgjë dhe të mos jenë udhëzuar në rrugën e drejtë ata do t’i pasonin?” (Kuran, 2:170). Kurani nuk e pranon shabllonizmin, përkundrazi, bën thirrje për kërkim dhe studim. Gyleni shpjegon sesi Islami i ka kushtuar rëndësi dijeve empirike, eksperimentit, vëzhgimit, kërkimit, arsyetimit dhe racionalizmit, duke sjellë si shembull vargje të tilla nga Kurani si: Ali Imran 3:190, Tarik 86:5, Jasin 36:40, Bekare 2:164 dhe Enbija 21:30. Pastaj ai merret edhe me çështjen se si lulëzuan pikëpamjet islame të shkencave empirike në periudhat e hershme të Islamit.

Shumë më herët se sa homologët e tyre në vendet evropiane, mendimtarët dhe shkencëtarët myslimanë, i nisën studimet në fusha të ndryshme të shkencës duke përdorur metoda të tilla empirike dhe racionale që përputheshin me karakteristikat bazë të qytetërimit islam. Gyleni nxjerr përfundimin se në fenë islame nuk ekziston asnjë rast ku të jetë nxitur një përplasje ndërmjet shkencës dhe fesë.

Gyleni kritikon pikëpamjet mekanike dhe karteziane që u bënë pjesë e mendimit dhe e shkencës perëndimore. Metoda karteziane injektoi një këndvështrim determinist dhe mekanik, me qëllim shpjegimin e çdo fenomeni brenda kufijve të rregullave të supozuara, si të pazbulueshme dhe të pandryshueshme të shkencave natyrore. Modernistët e parë si Koperniku, Këpleri, Bojli, Paskali Geriku, Bakoni dhe Dekarti, i përçmonin format tradicionale të dijes dhe i injoronin përvojat e hershme të njerëzimit. Bakoni thoshte se ne po përgatisim një start të ri dhe se po përgatitemi të ndërtojmë një ngrehinë të re. Dekarti shkonte edhe më tej kur deklaronte se gjërat që quheshin “Filozofi” në kohët e hershme nuk kanë sjellë ndonjë rezultat të lavdërueshëm. Por gjërat nuk shkuan ashtu siç ata dëshironin. Siç theksojnë sot kritikët e shkencës, megjithëse kartezianët bënë zbulime në lidhje me natyrën, qeniet njerëzore dhe rinovimin e shoqërisë, ata as nuk i zgjidhën problemet madhore të njerëzimit, as nuk ia dolën të ndërtonin një metodologji të pavarur nga dijet më të vjetra. Gyleni mendon se kjo arrogancë shkencore nuk ishte asgjë më tepër se sa një iluzion:

Asnjë periudhë e historisë së njerëzimit nuk është bërë dëshmitare e kaq shumë pasurive teknologjike dhe materiale... Megjithatë, asnjë periudhë e historisë së njerëzimit nuk është bërë dëshmitare e qenies së shkencës, kaq e huaj me shpirtin e qenieve njerëzore dhe me botën e brendshme shpirtërore, siç po ndodh me shkencën e kohëve moderne... Qarqet e shkencave moderne kanë besuar gjithmonë që traditat e vjetra, sëbashku me të gjitha vlerat që ato mbartin, do të flakeshin tutje menjëherë. Për ta, arsyeja duhet të mbizotërojë kudo, të ndriçojë gjithçka; shkenca duhet të zbulojë gjithçka që ka lidhje me gjithë ekzistencën dhe disiplina të tilla shkencore si biologjia, fizika, kimia dhe astrofizika do ta pushtojnë plotësisht universin...^[2]

Megjithatë, fizika moderne, e themeluar fillimisht nga Maks Planku, u zhvillua në mënyrë të shpejtë, menjëherë pas epokës së hershme moderne, duke zhvleftësuar argumentet dhe iluzionet e atyre të cilët e vëzhgonin universin prapa dritareve me avull:^{[ ]}... dhe të gjitha këto zhvillime e bënë të qartë se mund të ekzistonte një aspekt i padukshëm i ekzistencës. Zhvillimet e reja sot, na detyrojnë të gjejmë shpjegime dhe interpretime të reja. Ne duhet të gjejmë mënyra shpjegimi të ndryshme nga pozitivizmi i idealizuar dhe nga racionalizmi i mbinatyrshëm. Dhe të tilla mjete duhet të marrin në konsideratë zemrën, shpirtin dhe botën e përtejme...

Në një artikull tjetër, Gyleni nënvizon idenë se natyra pozitiviste e shkencës nuk ka qenë në gjendje t’i ofrojë asgjë kënaqësisë shpirtërore:

As shkenca e as intelekti i qenieve njerëzore nuk kanë ofruar ndonjë shpjegim serioz në lidhje me fillimin dhe fundin e universit, krijimin apo sekretet e jetës. Çështje të tilla me të cilat njerëzimi është marrë që nga fillimet e tij, mbeten enigmat më të çuditshme për intelektin e tij. Shkenca e sotme dhe intelekti njerëzor nuk duket se janë në gjendje të shpjegojnë perceptimet jashtëshqisore, shpalljet, frymëzimin, intuitën, ëndrrat, burimet jashtë-shqisore të dijes, depërtimin e metafizikës tek fizika, mrekullitë apo lutjet. Njerëzimi sot ende kërkon ndihmë dhe mbështetje në shpjegimet e ofruara nga feja...

Shkenca njëdimensionale u bë kaq e cekët saqë na bëri të huaj ndaj dinamikave tona shpirtërore. Ajo prodhoi një teknologji të pakontrollueshme që kërcënon të rrënojë si natyrën ashtu edhe qenien njerëzore:

Shkencat pozitive në fundin e shekullit të kaluar u bënë kaq të degraduara saqë edhe dijetarë të tillë si Ruban Alves, Paul Feyerabend dhe Rene Guenon, të cilët besohet të jenë interpretuesit e shkencës moderne, e ndjenë se kjo shkencë duhet të frenohej dhe t’i jepej një shuplakë. Megjithatë, në çerekun e fundit të shekullit të njëzetë, njerëzimi synoi të linte pas disa tabu dhe të arrinte ndonjë sukses. Edhe pse nuk mund të thuhet që zakonet e vjetra janë lënë mënjanë krejtësisht për arsye se numri i atyre të cilët e shohin shkencën dhe teknologjinë si mjeshtrin dhe udhërrëfyesin e vetëm, të vërtetë dhe të pagabueshëm, është ende i lartë...

Siç e kemi parë, Gyleni e vë theksin mbi karakterin njëdimensional të shkencës perëndimore dhe i mëshon gjithashtu faktit se ky konflikt “ndërmjet shkencës dhe fesë lindi për shkak se si kisha ashtu dhe shkenca, e përqafuan çështjen duke u nisur vetëm nga një këndvështrim i vetëm.”^[3]

a. Marrëdhënia ndërmjet shkencës dhe determinizmit

Me fjalët e tij rreth shkencës, Gyleni i kushton një vëmendje të veçantë marrëdhënieve midis shkaqeve dhe pasojave. Rënien e botës islame në fushën e shkencës, e shpjegon me dështimin e dijetarëve myslimanë. Ata s’ishin në gjendje të merrnin parasysh këtë rregull dhe as rendin e marrëdhënieve të shkruara në librin e natyrës.

Shkencëtarët perëndimorë zhvilluan një rrugë përgjithësisht deterministe të teorisë dhe të praktikës shkencore. Një nga konkluzionet më të rëndësishme të këtij këndvështrimi ishte interpretimi materialist që depërtoi brenda mendimit shkencor. Sa më tepër që ai zhytej në materializëm aq më tepër bënte një sy qorr ndaj metafizikës dhe së shenjtës. Ky përbën problemin më të rëndësishëm të mendimit shkencor perëndimor. Me fjalë të tjera, gjatë periudhës moderne, shkenca perëndimore u mor vetëm me “Librin e Natyrës” dhe la mënjanë “Librin e Zotit.” Këto dukuri, në mënyrë metaforike ishin të pranishme si në botën perëndimore ashtu dhe në atë islame. Kështu që bota perëndimore mbeti e cekët në shpjegimin dhe domethënien e ekzistencës së njeriut në tokë dhe në marrëdhëniet e tij me Zotin. Ndërsa bota myslimane, nga ana tjetër, veproi ndryshe; ajo e injoroi “Librin e Natyrës” dhe e kufizoi vetveten tek “Libri i Zotit”, duke dështuar kështu në fushën e shkencës krahasuar me Perëndimin.

Gyleni e thekson këtë pikë në të gjitha bisedat apo shkrimet që ka në lidhje me zhvillimet shkencore.^[4] Është e rëndësishme të ndalemi pak tek kuptimi determinist, i mbështetur në këndvështrimin perëndimor rreth shkencës, në mënyrë që të kuptojmë siç duhet qëllimin e Gylenit. Koncepti i determinizmit, nëse i hedhim sytë pas, mund të vërehet tek gjurmët e materializmit dialektik që i ka rrënjët në shekujt XVI-XVII.

Rëndësia e determinizmit në historinë e shkencës dhe të filozofisë, mund t’i atribuohet zbulimit të ligjeve të natyrës dhe për rrjedhojë zbatimit të këtyre ligjeve në fushën e progresit dhe shoqërisë nga ana e njeriut. Së fundmi, shkencëtarët e shkencave shoqërore e kanë kritikuar mënyrën e zbatimit të determinizmit tek njeriu dhe shoqëria. Këta shkencëtarë argumentojnë se ligji i rastësisë është i zbatueshëm edhe për fenomenet shoqërore deri në njëfarë shkalle. Megjithatë, ata nuk janë të një mendje nëse ky ligj i rastësisë mohon domosdoshmërisht disa forca të jashtme apo të mbinatyrshme. Ata janë të vetëdijshëm se një këndvështrim i skajshëm determinist, favorizon fatalizimin dhe e lë njeriun pa vullnet. Një këndvështrim i tillë i determinizmit, nuk mundëson lindjen e ndonjë interpretimi që mund të jenë themelet metafizike të fenomeneve të kësaj bote dhe fuqi e mbinatyrshme. Përballë gjithë këtyre aspekteve negative të shkencës perëndimore, mund të themi se Perëndimi duket se vijon të ecë vetëm në fushën e progresit dhe të revolucioneve shkencore. Megjithatë, ai është katandisur në kushte të këqija shoqërore politike dhe ideologjike. Kjo vjen për shkak se megjithëse perëndimorët e vëzhgojnë dhe e studiojnë natyrën me entuziazëm të madh, e ngushtojnë fokusin e tyre tek lidhjet shkasore.

Gyleni e kupton se zbulimi i rastësisë ka përbërë forcën udhëheqëse të kërkimeve dhe të arritjeve shkencore, ndaj ai është mjaft i vetëdijshëm se ky përbën një fenomen të pranuar gjerësisht në ditët tona. Megjithatë, ai beson se determinizmi ka disa defekte të cilat i mbajnë njerëzit larg objektivave hyjnorë dhe të cilët e brejnë kreativitetin e intelektit dhe të vullnetit të tyre.

Ai gjithashtu thekson se parimi i rastësisë është i vlefshëm në jetën shoqërore, ndonëse jo në atë shkallë sa në jetën fizike. Interpretimi i Gylenit rreth parimit të rastësisë është shumë praktik. Ai nuk pajtohet me fenomenin e rastësisë vetëm nga pikëpamja fizike. Përkundrazi, përpiqet të bëjë deduksione praktike dhe sociale. Është e qartë se ngjarjet shoqërore, e përsërisin vetveten nga koha në kohë. Për këtë arsye Gyleni mendon se ne mund dhe duhet të përpiqemi të ndërhyjmë tek ngjarjet e ardhme nën dritën e parimit të rastësisë:

Njerëzit supozohet të mbështeten tek shkaqet si një forcë udhëheqëse. Të bërit një sy qorr ndaj tyre nuk është asgjë tjetër përveçse determinizëm. Rruga e mesme do të thotë të jesh vigjilent ndaj mbështetjes tek arsyeja pa ngurrim. Gjithashtu të kihet gjithmonë parasysh ideja e të mosmbështeturit askund përveçse tek Zoti. Njerëzit duhet t’i shohin lidhjet ndërmjet shkaqeve dhe pasojave si të vlefshme, por nuk duhet të kalojnë në determinizëm ekstrem. Mund të shkohet e shumta deri tek determinizmi i shkallës së mesme. Unë nuk jam i sigurt nëse ky është një interpretim i pranueshëm, por mund të them se njerëzit mund ta vërejnë faktin se në kulturën tonë, determinizmi nuk është trajtuar ndonjëherë si një koncept që duhet flakur tutje plotësisht.

Nëse determinizmi i ethshëm ka atë kuptim që të njëjtat shkaqe prodhojnë të njëjtat pasoja, ne nuk kemi arsye për ta kundërshtuar. Nëse ndjekim këtë linjë interpretimi, përfundimisht e pranojmë idenë se edhe në fushën e jetës shoqërore mund të vërejmë rezultate të caktuara që mund të interpretohen në kontekstin e lidhjeve shkak-pasojë, prandaj ne besojmë se determinizmi nuk është aq i dukshëm në jetën shoqërore siç është në jetën fizike. Prandaj duke ndjekur këtë linjë interpretimi, ne duhet të jemi të kujdesshëm rreth faktit se veprimi në cilin rezultati do të na çojë në një rrugë e caktuar. Kjo do të thotë se ne duhet të bëjmë një plan për një të ardhme të shëndetshme, për një shoqëri të shëndoshë, për një shtet të fuqishëm dhe për mirëkuptim dhe marrëdhënie të qëndrueshme ndërkombëtare. Përndryshe do të na duhet të përballemi në çdo kohë me surpriza të pakëndshme.

Ne nuk mendohet të vazhdojmë të presim që gjërat të ndodhin vetë. Çdo gjë është bërë gati për ne në botën tjetër dhe ato janë transferuar në këtë botë. Ne na duhet të përcaktojmë qartë ku jemi, nëse jemi në jetë apo jashtë jetës. Nëse një shoqëri i jep udhë ideve të tilla, si: “njeriu është i lirë në tokë”, atëherë ai do ta shpenzojë kohën sipas mënyrës që dëshiron. Njeriu do të mendojë se nuk i duhet të mendohet shumë rreth së ardhmes; ai do të mendojë se e kaluara dhe e ardhmja nuk janë asgjë tjetër veçse gënjeshtra. Ai do të besojë se duhet të kënaqet dhe të zbavitet sa më shumë që të mundet dhe do të besojë gjithashtu se askush nuk duhet të ndjehet si shpëtimtari i botës. Për këtë botë nuk ia vlen të mendohet kaq shumë... Në një shoqëri të tillë përdorimi i bekimeve fizike të Zotit llogariten si adhurim dhe për rrjedhojë ajo shoqëri është e vdekur. Në një shoqëri të tillë inteligjenca dhe shtetarët ngarkohen me detyrën e shërimit të njerëzve nga sëmundjet shoqërore dhe udhëheqja e tyre drejt qëllimeve më të larta, duke i ndriçuar ata me dritën e shkencës. Në qoftë se inteligjenca dhe shtetarët e hutojnë shoqërinë me idetë false të politikës së ditës, nëse ata u thonë atyre se idetë e ndryshimeve të qeverisë apo ndryshimet e regjimit mund të fiksohen potencialisht në zemrat e tyre, nëse ata e bëjnë këtë në vend që t’i indoktrinojnë ata me qëllime të larta shkencore, të tilla që bëjnë të mundur gjetjen e së vërtetës dhe mendimit të drejtë, ata do ta zhysin shoqërinë në një grumbull më të madh problemesh...^[5]

b. Feja shkenca dhe ideologjia

Shkenca dhe veprimtaritë shkencore janë përdorur përgjatë gjithë historisë si gurë kyç për arritjen e objektivave ideologjike. Idetë dhe parimet fetare janë përdorur herë pas here si barriera për të parandaluar të tilla objektiva. Përvoja e krishtërimit gjatë Mesjetës skolastike, shërben si një shembull i mirë në këtë drejtim. Krishtërimi u shndërrua në një timon politik dhe kulturor për ideologjinë zyrtare të perandorisë së Kishës Katolike. Ideologjia zyrtare e organizoi krishtërimin në një mënyrë të tillë që ta përdorte atë për qëllimet e veta politike për vite me radhë, madje midis shekujve XVIII-XX, ajo e organizoi shkencën dhe progresin shkencor në të njëjtën mënyrë, që vetëm të përfitonte prej saj. Përplasja e butë që nisi së pari ndërmjet kishës dhe shkencës, u kthye në atë ideologji që çoi në ndarjen e kishës dhe të shtetit. Shteti u bë i suksesshëm në zhvlerësimin e fesë dhe vijoi ta përdorte shkencën aq shumë si një ideologji, sa shumë shkencëtarë të shekullit XX shpesh theksonin se shkenca, e cila ka shkuar gjithmonë e më tepër drejt militarizimit, duhet të bëhej urgjentisht e pavarur nga shteti dhe qëllimet e tij politike dhe ideologjike. Reagime të tilla nga shkencëtarët, shfaqen herë pas here edhe në ditët e sotme.

Gyleni thekson se ky fakt historik dëshmon për rrezikun dhe dobësinë që përballojmë kur ose feja ose shkenca kthehen në mjete ideologjike. Për të, si shkenca edhe feja janë mjete që duhen përdorur për kërkimin e së vërtetës. Feja përbën njërën anë të kësaj medaljeje, ndërsa shkenca përbën anën tjetër. Nga njëra anë, njeriu zbulon lidhjet midis ndërgjegjes së tij dhe ekzistencës, në anën tjetër, ai mendon se si duhet të veprojë përballë këtij realiteti. Për aspektin e parë, ai kërkon ndihmë nga shkenca, sëbashku me burimet fetare të informacionit, ndërsa feja është e vlefshme për aspektin e dytë. Në përputhje me këtë parim, objekti i shkencës është të zbulojë se çfarë është realiteti, ndërsa qëllimi i fesë është të specifikojë si duhet të veprojë njeriu përballë këtij realiteti. Nëse shkenca dhe veprimtaritë shkencore përdoren përtej qëllimeve të zbulimeve shkencore, atëherë shkenca shndërrohet në një mjet ideologjik:

Nëse shkenca nuk do të ketë entuziazmin dhe motivimin për të zbuluar dhe analizuar bazat e ekzistencës, një shkencë e tillë është e destinuar të jetë e verbër dhe zbulimet e saj, me siguri, do të shpien në kontradikta. Nëse ajo shihet me syrin e këtyre qëllimeve jo të pastra, siç ndodh në rastin e disa politikave dhe ideologjive, ajo në mënyrë të pashmangshme do të përballet me një situatë të vështirë.^[6]

Gjatë dy shekujve të kaluar, vende të pazhvilluara u kolonizuan me lehtësi nëpërmjet përdorimit të shkencës si mjet ideologjik. Shumë elemente kulturorë të këtyre rajoneve, u shkatërruan në emër të shkencës moderne. Pasuri të mëdha fetare, kulturore dhe civile u rrënuan. Në emër të ideologjive të caktuara, shkenca ndërmori iniciativën e asimilimit të gjithçkaje që i dilte përpara. Ajo gjithashtu shkatërroi harmoninë natyrore dhe ekologjike. U arrit aq larg, sa qeniet njerëzore u përballën me zhdukjen, si pasojë e ndotjes së mjedisit. Dominimi i shkencës mbi natyrën përbënte objektivin përfundimtar të ideologjisë që e vinte njeriu në vend të Zotit. Dhe kjo ideologji, megjithëse i ka kushtuar kaq shtrenjtë njerëzimit, është zbatuar me sukses.

Për Gylenin, përdorimi i fesë si mjet ideologjik përbën gjithashtu një veprim të gabuar dhe të rrezikshëm: “Feja është një udhërrëfyes për njeriun dhe nuk duhet ta çojë atë në rrugë të gabuar. Ajo hap shtigje për shkencën. Ndaj, ajo ofron perspektiva të gjera për njerëzimin për të kuptuar të vërtetat e ekzistencës.”^{[ ]}Gylen e vë theksin në një aspekt të rëndësishëm të kësaj çështjeje:

Feja, e cila në fakt përbën një fenomen qiellor, mund të përdoret si nxitës urrejtjeje dhe hakmarrjeje nga fanatikët, ashtu siç mund të përdoret edhe shkenca si një fasadë për ideologji dhe lëvizje të caktuara që i zënë rrugën së vërtetës. Kjo përbën një prezantim të fesë në mënyrë të kundërt nga ç’është ajo në të vërtetë. Çfarë kontradikte që ky fenomen hyjnor të prezantohet në një mënyrë të tillë të kundërt!

Imagjinoni një godinë të shkencës që në fakt duhet të jetë po aq e shenjtë sa një tempull, të jetë e dominuar apo të skllavëruar nga një lëvizje filozofike. Shkenca shndërrohet në skllave të fanatikëve ose në fakt në një ideologji injorante. Në këtë rast shkenca shndërrohet në një gjë të mallkuar. Në qoftë se një fe përdoret për interesat e klikave politike apo jopolitike, tempujt e kësaj feje apo të këtij grupi fetar, shndërrohen në një teatër të kësaj klike, në vend që të jenë një shtëpi e shenjtë lutjeje. Një keqpërdorim i tillë, padyshim e dëmton shenjtërinë e fesë.

Nëse disa anëtarë të një shoqërie i përdorin institucionet e shkencës si teatrin e tyre, me qëllim që të përdorin shkencën për të arritur objektivat e tyre ideologjike, institucione të tilla do të kthehen shpejt në arena ku mbizotëron lakmia dhe ambicia. Po kështu, nëse disa anëtarë të një shoqërie i akuzojnë vëllezërit e tyre besimtarë, të cilët nuk ndajnë të njëjtat pikëpamje politike me ta, si jobesimtarë, hipokritë apo mohues të fesë, të tillë njerëz padyshim do të japin imazhin e një feje të ashpër e cila i fut frikën mbarë popullsisë së asaj shoqërie.

Gyleni trajton gjithashtu edhe idenë e ideologjimit të fesë ose të shkencës nga ana e njerëzve për shkak të paaftësisë apo pafuqisë së tyre. Për të, disa njerëz e përdorin shkencën apo fenë për të maskuar dështimet apo mospërputhjet e tyre. Një keqpërdorim i tillë e bën fenë dhe shkencën që të largohen nga format e tyre të shenjta dhe origjinale. Gyleni beson se një keqpërdorim i tillë mund të parandalohet vetëm nëpërmjet dashurisë ndaj Zotit, shkencës dhe të vërtetës. Vetëm përmes këtij ilaçi dashurie, njeriu mund ta distancojë veten, larg keqpërdorimeve të tilla ideologjike njerëzore. Njerëzimi fillimisht e ka përjetuar një dashuri të tillë përmes profetëve të Zotit.

Siç del qartë nga fragmenti i cituar më sipër, Gyleni i dënon ata të cilët e përdorin fenë si skenën e tyre teatrore dhe i akuzon gjithashtu si shkaktarë të devijimit qoftë të shkencës, ashtu edhe të fesë nga rruga e tyre origjinale.^[7] Gylen e bën të qartë se qëllimet e shkencës dhe të studimeve shkencore duhet të kenë për themel dashurinë për Zotin dhe të vërtetën. Kështu ai përpiqet të hapë një kanal metafizik, duke nxjerrë në pah idenë e përparimit mbinatyror; një ide që ka qenë e huaj për shkencën, për shekuj me radhë, për shkak të këndvështrimit pozitivist të dijes dhe të filozofisë.^[8]

Koncepte të tilla si dashuria, mëshira dhe dhembshuria janë lënë mënjanë gjatë kërkimeve shkencore. Duke nxjerrë në pah si aspektin metafizik, ashtu dhe atë mistik, në shkencë, Gyleni synon qartësisht të theksojë aspektet e pikëpamjeve të vjetra kozmologjike që ekspozonin idenë sipas së cilës shkaku i ekzistencës së universit është dashuria dhe mëshira. Pikëpamjet e vjetra kozmologjike, të cilët patën vendosur një lidhje konstante dhe shkasore ndërmjet njeriut, universit dhe Zotit, u lanë mënjanë me lindjen e shkencës moderne. Shkenca u zhyt në botëkuptimin materialist dhe u detyrua të jetë njëdimensionale, duke injoruar aspektet morale, fetare dhe metafizike.

c. Arsyeja, shkenca dhe kultura

Gylen ndalet mbi ideologjinë e racionalizmit të pastër, një lëvizje mbeturinë e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Në artikullin e tij, në periodikun e titulluar “Yeni Ümit” (Shpresa e Re) në Gusht 1999, ai e trajton këtë çështje me delikatesë. Gylen bën thirrje për t’u qëndruar larg kurtheve të materializmit dhe racionalizmit dhe sugjeron që myslimanët të kthejnë fytyrën drejt të mbinatyrshmes, ndërsa përpiqen të rinovojnë shpirtin, besimin dhe mendimin e tyre. Ai i kushton vëmendje njeriut modern, zemra e të cilit tashmë është larguar krejtësisht nga sfera shpirtërore. Madje Gyleni i sugjeron njeriut modern të adoptojë rrethin e tij moral drejt vlerave të mbinatyrshme nëpërmjet arsyes dhe kundrimit.

Gyleni merret me çështjen e arsyes në mënyrë fort të thjeshtë dhe me ndjenja. I frymëzuar edhe nga Kurani, edhe nga Risale Nur, Gyleni shpjegon sesi arsyeja themelore, arsyeja qiellore dhe arsyeja tokësore mund të prodhojnë bashkarisht dije të cilat mund ta vënë individin në kontakt me të mbinatyrshmen. Artikulli i tij, i titulluar “Dy fytyrat e arsyes dhe të qenurit i arsyeshëm”, nuk merren ekskluzivisht vetëm me çështjet filozofike, por ai nxjerr përfundimin se të qenurit i arsyeshëm nënkupton lidhjen me pafundësinë.^[9] Lidhja me të mbinatyrshmen dhe pafundësinë do të thotë të pasurit e një besimi të thellë dhe të një angazhimi në një soditje të hollësishme të mrekullive të Zotit. Për Gylenin, Kurani e tregon qartë se si mund të kuptohet njësia e Zotit nëpërmjet kombinimit të vetëdijes kozmike dhe njohurive, në lidhje me ekzistencën. Ai na tregon se si duhet t’i përdorim arsyen, ndërgjegjen dhe zemrën tonë të gjitha sëbashku. Thirrjet e Kuranit në lidhje me arsyen kanë gjithmonë lidhje me pafundësinë:

Kurani i bën të gjitha mesazhet e tij të hapura ndaj përdorimit të arsyes, logjikës dhe gjykimit. Ai flet në një mënyrë të tillë për t’i hapur rrugët arsyes, ndjenjave dhe ndërgjegjes, për të ngritur pikëpyetje duke rehabilituar kështu pasuesit e tij në emër të arsyetimit.

Arsyeja e arrin pafundësinë nëpërmjet studimit të ekzistencës. Kurani i bën thirrje njeriut të arsyetojë dhe të përsosë mençurinë e tij duke i kërkuar që ta sodisë ekzistencën. Arsyes i kërkohet gjithmonë të përdorë mekanizmat e racionalizmit në trajektoren e Njësisë (së Zotit) sikur ajo të jetë krijuar për këtë qëllim. Kurani e deklaron Njësinë e Zotit si një gjë të arsyeshme dhe i konsideron adhurimin e idhujve dhe mosbesimin si të paarsyeshme. Ai merret me këtë çështje, herë në kontekstin e harmonisë, domethënë në kontekstin e lidhjes, herë duke tërhequr vëmendjen e besimtarëve përsa i përket adhuruesve të idhujve në kohën e Profetit. Kurani thërret për arsyetim në lidhje me popujt e lashtë, të cilët ranë në kurthin e adhurimit të idhujve dhe shfaq shembuj të gjatë të mosbesimit, idhujtarisë dhe daljes nga feja. Ai shpalos qartë mënyrën se si idhujt e lashtë shpalosën një kuptim të rremë të konceptit të “Hyjnisë” dhe sesi njerëzit, të cilët e ndoqën këtë rrugë, dështuan. Më tej ai përshkruan sesi njerëzit e lashtë shkuan në rrugë të gabuar duke adhuruar zotër të rremë, pavarësisht se të gjitha shenjat në univers shpalosnin qartë Njësinë e Zotit.

Në veprën e tij Risale Nur që përbën një interpretim të Kuranit, Bediuzzaman Said Nursi, e prek gjithashtu çështjen e arsyes.^[10] Gylen e shpreh mënyrën sesi e kupton ai këtë çështje të trajtuar në Risale Nur:

Risale Nur e vë theksin në leximin dhe studimin e “Librit të Natyrës.” Kjo çështje në fakt nuk theksohet vetëm në Risale Nur, përkundrazi, ajo theksohet nga të gjithë Profetët, njerëzit e shenjtë dhe dijetarët e Islamit. Mund të vërehen disa variante të vënies së këtij theksi, por gjithashtu mund të vërehet se thelbi i çështjes mbetet gjithmonë i njëjti: Toka dhe Qielli duhet të studiohen, me qëllimin e vetëm që të nxirret më pas e vërteta se çdo gjë i përket Krijuesit. Atëherë shpirti i njeriut do të përjetojë ndjenjën e kënaqësisë, ashtu siç shkenca, e cila merret me “Librin e natyrës do të ofrojë kënaqësi shpirtërore.^[11]

Kjo linjë kundrimi dhe arsyetimi në fakt ka qenë një trashëgimi dhe metodë e përdorur nga tradita islame përgjatë viteve. Gyleni ndalet në këtë trashëgimi mendimi e cila mbulon aspektin teologjik, filozofik dhe mistik nëpërmjet interpretimit të kuptueshëm dhe të ndjerë dhe paraqitjes së të vërtetave të saj në gjuhën e sotme. Në artikullin e tij të titulluar “ Dy fytyrat e arsyes dhe të të qenurit i arsyeshëm”, Gyleni ndalet tek Libri Fjalët (Sozler) i Risale Nur për të shpjeguar idenë se rruga e politeizmit është një rrugë më e vështirë dhe irracionale, sesa rruga e përqafimit të monoteizmit, prandaj ai ngre argumentin bazë, sipas të cilit, të besuarit në një Zot i Vetëm, i Gjithëpushtetshëm përbën një veprim më të arsyeshëm, sesa të besuarit në një Zot që ka nevojë për partnerë.

Gyleni e vë theksin mbi një parim teologjik duke vlerësuar konceptin e arsyes dhe të racionalizmit. Ai e analizon këtë qëndrim të Risale Nur duke e quajtur atë mbështetës dhe nxitës të një procesi racional. Në fakt, Kurani e trajton këtë çështje në të njëjtën mënyrë. Ai nuk e thekson fjalën “arsye” në mënyrë të veçantë. Ky term gjithmonë citohet si një tërësi funksionale dhe praktike. Gyleni ndjek gjithashtu të njëjtën linjë mendimi gjatë analizës së kësaj çështjeje.^[12]

Kur myslimanët e mendimit klasik islam i referoheshin shkencës, ata flasin për dijet funksionale dhe praktike të Kuranit. Në të kundërt, kur një materialist perëndimor i referohet shkencës, ai i referohet dijes që mund të sjellë pushtet dhe të sigurojë aftësitë dhe mjetet për të kontrolluar natyrën dhe për të manipuluar individët dhe shoqëritë.

Në këtë mënyrë, funksioni i arsyes është që ta përdorë dijen në këtë drejtim. Materializmi perëndimor e bëri arsyen dhe dijen të pavarur nga vlerat e shenjta dhe të mbinatyrshme. Kurse sipas Kuranit as arsyeja dhe as dija nuk mund të jenë të pavarura nga këto vlera. Përkundrazi, ato supozohet që t’i shërbejnë vlerave të shenjta dhe të mbinatyrshme. Çdo gjë e bërë në emër të arsyes dhe dijes duhet të synojë nxjerrjen në pah të njësisë së Zotit. Nëse nuk veprohet kështu, çdo gjë e bërë ka qenë kundër qëllimit të krijimit, në njëfarë mënyre dhe është e destinuar të çojë në politeizëm. Dhe politeizmi sipas Kuranit përbën qartësisht një destinacion të paarsyeshëm për zbulimet dhe reflektimet tona. Me fjalë të tjera, nëse arsyeja dhe dija keqpërdoren, domethënë nëse ato nuk përdoren që njerëzimi të kuptojë më mirë qëllimin e krijimit, kjo do të sjellë me siguri pasoja negative ideologjike, teologjike, individuale dhe sociale, ndërsa shoqëria do të nisë të anojë te politeizmi. Kurani paraqet herë pas here shembuj të shoqërive të lashta që përjetuan të tilla pasoja. Gyleni i trajton këto shembuj duke përdorur të njëjtin ton si me Kuranin ashtu dhe me Risale Nurin.

d. Shpallja, arsyeja dhe përvoja

Vërejtjet e parashtruara nga intelektualët myslimanë në lidhje me shkencën perëndimore, fokusohen në qëndrimin e përgjithshëm ideologjik sipas të cilit në mënyrë të vetëdijshme, injorohet fakti i Shpalljes. Ata na tërheqin vëmendjen në lidhje me këtë mangësi të vetëdijshme. Dijetarët myslimanë i kanë përkufizuar burimet njerëzore të dijes si vijon:

1. Shqisat e jashtme (pesë shqisat)
2. Arsyeja / Intelekti
3. Shpallja

Shkenca perëndimore i vlerëson dy kategoritë e para si themelet e shkencës edhe për faktin se Shpalljen, ajo e konsideron një fenomen të një niveli më të ulët se shkenca, duke e injoruar atë si një burim dijeje. Kjo ka çuar në dy lëvizje radikale: pozitivizmin dhe racionalizmin. Pozitivizmi ka promovuar përvojën shqisore, ndërsa racionalizmi intelektin; megjithatë të dyja këto rryma i kanë hedhur poshtë përvojat e tjera njerëzore të dijes. Pasuesit e këtyre dy rrymave kanë besuar gjithmonë se çdo gjë e perceptuar përtej pesë shqisave dhe intelektit, nuk duhet të pranohej si burim dijeje. Këto dy qëndrime kanë mohuar çdo gjë që ka lidhje me metafizikën dhe ky mohim ka sjellë ndryshime radikale në konceptet e njeriut rreth shoqërisë, ekonomisë, historisë dhe universit.

Vlerësimi i gjurmëve dhe efekteve pozitiviste dhe racionaliste, sigurisht do të na ndihmojë të kuptojmë se përse myslimanët i kanë dhënë një rëndësi kaq të madhe Shpalljes. Gyleni gjithashtu e mbështet kategorizimin e mësipërm tek dija e vërtetë, sepse ka qenë për shumë kohë e njohur në klasifikimin e mendimit islam.^[13] Megjithatë, në të njëjtën kohë, ai i përforcon këto tre burime dijeje duke u bashkangjitur atyre edhe sqarimet përkatëse.

Fakti që dija ka burime - shpjegon ai - nuk do të thotë se njerëzit do ta fitojnë atë dije siç duhet dhe nuk do të thotë se njerëzit do të jenë të aftë ta vënë këtë dije në përdorim praktik apo ta zhvillojnë në potencialin e saj të plotë. Shoqëria duhet të jetë entuziaste për dijen dhe ta dojë shkencën në mënyrë që dijen e fituar nga këto burime ta vërë në praktikë. Edhe metoda që duhet ndjekur është shumë e rëndësishme. Arsyeja përse Evropa u zhvillua kaq me shpejtësi dhe në mënyrë kaq të suksesshme, ishte se shoqëria ishte mjaft entuziaste përsa i përket dijes. Secili u përpoq të kryente zbulime në emër të shkencës. Shkenca nuk u kufizua vetëm në qarqet e aristokracisë, përkundrazi, depërtoi në të gjitha nivelet e shoqërisë. Gyleni flet për rëndësinë e institucioneve kërkimore dhe thotë se universitetet duhet të mbështeten nga qendrat kërkimore. Përndryshe, universitetet nuk do të prodhojnë zbulime, ideologji apo zgjidhje të reja. Në këtë rast, arritjet e tyre do të jenë diçka më tepër se sa zgjidhja e problemeve standarde dhe riafirmimi i ideve monotone. Idetë monotone nuk bëjnë asgjë tjetër veçse shuajnë parametrat moralë dhe respektin për shkencën. Shkenca dhe dëshira për kërkim duhet të përhapen nëpër të gjithë shoqërinë në mënyrë që të mbizotërojnë. Nëse një shoqëri nuk e posedon një cilësi të tillë, ajo është e dënuar të ketë anëtarë egoistë. Një shoqëri e tillë do të jetë e dominuar nga anëtarët e saj shpirtvegjël, që nuk kanë asnjë ndjenjë për të tjerët.^[14]

Vlerësimi i Islamit mbi Shpalljen si një kategori e veçantë e dijes, e bën atë mjaft të dallueshëm nga qëndrimet e tjera që ekzistojnë në kulturat e ndryshme. Gyleni i kushton vëmendje kësaj pike kur flet për shkencën, duke thënë se sipërmarrjet shkencore duhet të mos shihen asnjëherë si të ndara nga Shpallja:

Një karakteristikë e dallueshme dhe mbinatyrore e Profetëve është të lexuarit dhe të interpretuarit e ngjarjeve në mënyrë të drejtë dhe vendosja e një balance nëpërmjet realitetit të universit dhe realitetit hyjnor. Vetëm Profetët qenë ata të cilët e kuptuan siç duhet thelbin e realitetit në univers. Ishin vetëm ata të cilët e kuptuan siç duhet njësinë e universit të reflektuar dhe të përhapur në forma dhe modele të ndryshme në ekzistencën konkrete. Kjo nga ana e tyre përbën një mrekulli dhe Profeti Muhamed, paqja qoftë mbi të, zë një vend të veçantë midis Profetëve në këtë aspekt.

Njeriu aktualisht ende nuk ka qenë i aftë të shkojë aq larg në gjetjen dhe interpretimin e realiteteve të universit dhe ekzistencës metafizike, megjithëse ka bërë shumë në fushat e shkencës dhe të teknologjisë. Ndërsa shumë kohë përpara, Profetëve u ishte dhënë dije hyjnore në lidhje me natyrën e ekzistencës dhe popujve të tyre u ishte lejuar ta njihnin këtë realitet.

Ata nuk e fituan këtë informacion nëpërmjet kërkimeve shkencore apo përvojave individuale. Ata e fituan këtë dije nëpërmjet aftësisë së tyre për të menduar dhe kundruar, falë zemrës së tyre të aftë për shpalljen hyjnore dhe falë lidhjeve të tyre të veçanta me Zotin. Përmes kësaj arritjeje, ata u bënë të ndërgjegjshëm për Zotin e Gjithëpushtetshëm, të Gjithëdijshëm dhe të Kudondodhur, i Cili e mban universin. Ata e vërejtën ekzistencën e Njësisë së Qenies Hyjnore kudo. Ata u bënë të aftë të lexonin dhe të interpretonin shenjat e Zotit të Plotfuqishëm në çdo pjesëz të universit. Ata e shpallën me vendosmëri Njësinë e Zotit me anë të shqisave, mendje dhe besimit të tyre.

Vështirë të thuhet se shkenca ka arritur në konkluzione të rëndësishme mbi njeriun, universin dhe botën hyjnore në atë cilësi që Profetët ia kishin qartësuar njerëzve kohë më parë. Shkenca e sotme ende i ngjan një fëmije që ecën këmbadoras dhe i ndryshon konkluzionet e saj çdo ditë. Shumë prej konkluzioneve të saj të vjetra, i quan si të gabuara dhe bën të tjera gabime sapo arrin në konkluzione të tjera. Për më tepër ajo nuk mund të dalë përtej kufijve të saj gjatë trajtimit të çështjeve të kufizuara që përmban. S’është fare gabim të thuhet se shkenca nuk ka prodhuar kurrë një teori e cila të mos jetë zëvendësuar përsëri nga një tjetër. Prandaj ajo nuk ka qenë kurrë në gjendje ta gjejë të vërtetën. Ky pohim nuk synon ta konsiderojë shkencën si të parëndësishme apo të injorojë kërkimin shkencor. Ne, përkundrazi, i konsiderojmë si shkencën ashtu edhe arritjet e saj si të rëndësishme dhe të respektueshme. Kështu që ne i vlerësojmë ato. Ajo që synojmë të themi është se Shpallja përbën gjithashtu një burim dijeje që ka lidhje me njeriun, ekzistencën dhe krijimin. Ky burim është i vlefshëm në Librat që iu janë shpallur Profetëve nga Zoti, megjithëse disa prej tyre u devijuan. ^[15]

Gyleni i përsërit shpesh këto burime profetike të cilat në literaturën klasike islame emërtohen Mesazhe përmes një Profeti. Me anë të këtij veprimi ai thekson faktin se Mesazhet Profetike përbëjnë “realitete të qëndrueshme.” Këtu ai nuk e vë në diskutim natyrën shkencore të mesazheve profetike për arsye se përmbajtja e shpalljeve ka një synim tjetër. Gyleni përqendrohet në faktin se parimet e Shpalljeve Hyjnore kanë mbetur të pandryshuara për shekuj me radhë, kurse teoritë e shkencës janë zëvendësuar vazhdimisht. Edhe teoritë, të cilat dukeshin si shumë solide, janë rishikuar shumë herë. Ndërsa parimet që komunikuan Profetët çmohen si burime të qëndrueshme dijesh:

Shumë parime të prezantuara nga shkencat moderne sot, qenë shpallur nga Profetët shumë kohë përpara, në mënyra të ndryshme, për arsye se zemrat dhe mendjet e tyre ishin të hapura ndaj Shpalljes. Pavarësisht faktit se sa larg shkojnë laboratorët modernë dhe institucionet teknologjike, shumica dërrmuese e njerëzve në mbarë botën, ende i vlerësojnë parimet dhe zbulimet e shkencës në përputhje me mesazhet dhe interpretimet e fesë. Ata ndjekin pa ngurrim mesazhet e fesë në lidhje me njeriun, ekzistencën dhe Zotin në veçanti, në një kohë kur edhe teoritë dhe supozimet më të reja dhe më solide, të nxjerra në emër të shkencës, po zëvendësohen në mënyrë të vazhdueshme. Shkencëtarët e sotëm vënë në pikëpyetje kolegët e tyre të dikurshëm. Teoritë, të cilat në pamje të parë dukeshin dje shumë solide, sot janë zëvendësuar me të reja. Prandaj, parimet e përcaktuara nga shkenca dolën një nga një dhe u rrëzuan një nga një. Nga ana tjetër, parimet e dala nga Profetët janë vlerësuar gjithmonë si solide. Vlera e tyre nuk ka rënë kurrë. Ato janë ende të vlefshme dhe do të mbeten të tilla, sepse burimi i tyre është Zoti i Plotfuqishëm, që krijoi dhe mbështeti ekzistencën, e shkroi atë si një libër dhe e organizoi atë si një pallat.

Fjala e fundit mbi njeriun, ekzistencën dhe Krijuesin duhet t’u jepej Profetëve, të cilët kishin një lidhje të veçantë me të Plotfuqishmin. Atyre duhej t’u jepej e drejta për të interpretuar realitetin e vendosur përpara nesh apo të mbajtur të fshehtë në kozmos. Një nga misionet specifike të Profetëve ishte informimi i njerëzve rreth natyrës së lidhjeve të tyre me ekzistencën, jetën dhe veprat e tyre, ashtu si edhe detyrimet e tyre ndaj të Plotfuqishmit. Ishin Profetët ata të cilët na informuan rreth natyrës së ekzistencës, duke na dhënë përgjigjet më bindëse dhe të drejtpërdrejta në lidhje me çështje të tilla themelore si: nga vijmë dhe ku po shkojmë, që përbën pyetjen bazë të domethënies së ekzistencës.

Prandaj ne duhet të hedhim sytë përpara, drejt përgjigjeve më të besueshme që kanë të bëjnë me arsyen e ekzistencës sonë në tokë si dhe me përgjigjen e pyetjes: si do t’i zbatojmë në praktikë këshillat orientuese të të Dërguarve të Zotit gjatë udhëtimit tonë në këtë botë. Vetëm atëherë do të mund të kuptojmë domethënien e ekzistencës dhe të universit, si dhe skenën që fshihet pas perdes së ekzistencës së dukshme. Vetëm atëherë do të mund të njohim qëllimin e ekzistencës sonë në këtë botë dhe vetëm atëherë do të mund të gjejmë qetësi në mendjet, trupat dhe shpirtrat tanë.”

[1] Irfan Yılmaz dhe al., Yeni Bir Bakış Açısıyla Ilim ve Din, Izmir: Nil Yayınları, 1998, f. 10.

[2] Günler Baharı Soluklarken, Istambul: Nil Yayınları, 2002, f. 17.

[3] Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, f. 67: Günler Baharı Soluklarken,f. 70, 83.

[4] Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, f. 93, 130, 194; Euhumuzun Heykelini Dikerken, Istambul: Nil Yayınları, 2002, f. 32; Gurbet Ufekları, Istambul: Gazeteciler ve Yazarlar Vakfi, 2004, f. 157; Örnekleri Kendinden Bir Hareket, p. 50; “Kur’an-ı Kerim ve Ilmi Hakikatler,” Yeni Ümit, No. 16, April 1992.

[5] Gülen, Yeşeren Düşünceler, f. 105, 179-181. Shih gjithashtu, Gülen, Tuhumuzun Heykelini Dikerken, p. 114; Beyan, Istambul: Nnil Yayınları, 2008, f. 88, 105: Zamanın Altın Dilimi, Istambul: Nil Yayınları, 2002, f. 19; “Işık-Karanlık Devr-i Daimi,” Sızıntı, No. 298, November 2003.

[6] Gülen, Işığın Gőründüğü Ufuk, f. 10.

[7] Shih Gülen, Çağ ve Nesil, Nil Yayınları, Izmir: 2002, f. 115-8l Günler Baharı Soluklarken. F. 70, 84, 90; Işığın Gőründüğü Ufuk, f. 102-7.

[8] Shih Gülen, Yeşeren Düşünceler, f. 172-188; Işığın Gőründüğü Ufuk, f. 16-20,57,65-70; Ruhumuzun Heykelini Dikerken, f. 36, 97; Kendi Dünyamiza Doğru, f. 19-25, 66; Beyan, 127; Sohbet-u Canan, f.66; “Hakikat Aşki,” Sızıntı, No. 304, Mnay 2004; “Ilim ve Ataştırma Aşki,” Sızıntı, No. 305, June 2004.

[9] Gülen, Kendi Dünyamiza Doğru, f. 73-85. “Kur’ani na mëson ne këtë rrugë dhe ajo përkufizohet si e arsyeshme përsa i përket mendimeve rreth përjetësisë.”

[10] Për një shqyrtim të detajuar mbi pikëpamjet e Nursiut shih Ibrahim Abu-Rabi Islami në Udhëkryq: Mbi Jetën dhe Mendimet e Said Nursi, Albany: State University of Neë York Pres, 2003.

[11] Gülen, Kendi Dünyamiza Doğru, f. 73-85

[12] Shih gjithashtu, po aty., 130, 142; Sohbet-i Canan, f.192

[13] Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri, Vol.2, Istambul: Nil Yayınları, 2001, f. 19; Prizma, Vol.2, Istambul: Nil Yayınları, 2002, f.66

[14] Gülen, Fasıldan Fasıla, Vol. 3, Izmir: Nil Yayınları, 1998, f.194.

[15] Gülen, Kendi Dünyamiza Doğru, f. 142

Tweet

Whatsapp