Tahkik Makamı
Evet o, dişini sıkıp elemlere katlanarak, elinden geldiğince cismanî lezzetlere karşı kapanarak ve dinin emir ve yasaklarına da kılı kırk yararcasına riâyet ederek "Hû" deyip ilerleyen öyle bir semâ yolcusudur ki, her dönemeçte kendini ayrı bir itminan esintisiyle istikbal ediliyor görür, her makamda ayrı bir rıza televvünüyle hoşâmedîler alır ve zâhir-bâtın duygularında:
"Bana Hak'tan nidâ geldi; gel ey âşık ki mahremsin!
Bura mahrem makamıdır seni ehl-i vefâ gördüm."(Nesîmî)
sözlerinin tın tın ses verdiğini duyar. Doğrusu, burası öyle bir makamdır ki, bu makamda duyulan iman O'ndan, marifet O'ndan, sevgi O'ndan ve aşk u şevk de O'ndandır. Bu makamda duyguları çepeçevre saran "Subhâneke lâ ilmelenâ (Subhansın yâ Rab' Senin bize bildirdiğinden başka ne bilebiliriz ki!" (Bakara, 32) itiraf-ı azîmesi, vicdanlarda hissedilen biricik gerçek de "hüve'l-bakiyyü'l-ebediyyü'l-sermediyyü" hakikatidir. İşte böyle bir tahkike erinceye kadar göze-kulağa neler ilişir neler.! Mertebe rütbeye, hâl de makama dönüşünce, mâhiyet-i insaniye "sübühât-ı vech"in şuaâtı karşısında "Lillâhi'l-vâhidü'l-Kahhâr ((Allah onlara şöyle hitap eder: Bugün mülk ve hakimiyet kimin?) Mutlak galip, tek Hâkim olan Allah'ındır" (Mü'min, 16) der erir-gider ve cihetler üstü dört bir yanda "ve yebkâ vechü Rabbike zü'l-celâli ve'l-ikrâm" (Rahman, 27) gerçeği duyulmaya başlar. Bu noktayı tutacağı âna kadar, "dün-bugün-yarın" diyen insan mantığı, o makama erip, kendini o makamın mevhibe sağanakları içinde bulunca "Ezelden ebede var olan sensin. Senden gayri de ezelde hiç bir şey yoktu. Her şey helâk olduktan sonra baki kalan yalnız sensin. Senden gayri baki olan hiç bir şey yoktur" (Müslim, Zikir 61) hakikat-ı ezeliye ve lâyezâliyesi karşısında mütelâşi olup dört bir yana saçılır; hatta vicdan bazen izâfî vücudunu dahi nisyana gömerek "O vardı da başkası yoktu" (Buhrai, tevhid 1) mülâhazasını bir kere daha derinden derine duyar.. "Ne hulûl ne ittihat; hakikî "vücut" Sana ait; mâsivâ ise, Senin varlığının ziyâsının gölgesinden ibaret" diye mırıldanır ve bütün benliğiyle O'na nisbetin şerefini soluklar; mütevazi, mahviyet içinde ve hacâletiyle beraber "ahsen-i takvîm"e mazhariyetin bütün fezâilini ruhunda duyar.
- tarihinde hazırlandı.