Μια συγκριτική προσέγγιση του Ισλάμ και της δημοκρατίας
Ηθρησκεία, ιδιαίτερα το Ισλάμ, έγινε τα τελευταία χρόνια ένα από τα πιο δύσκολα και απαιτητικά θέματα. Ο σύγχρονος πολιτισμός, όπως και να τον προσεγγίσει κανείς, από την πλευρά της ανθρωπολογίας, της θεολογίας ή της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης, μελετά τη θρησκεία με εμπειρικές μεθόδους. Από τη μία πλευρά, η θρησκεία αποτελεί μία εσωτερική εμπειρία και συναίσθημα. Ένα φαινόμενο που, ως επί το πλείστον, συνδέεται και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στις αιώνιες αγωνίες της ζωής. Από την άλλη, οι πιστοί μπορούν να δουν τη θρησκεία τους και ως φιλοσοφικό σύστημα, ένα πλαίσιο λογικών αρχών, ή ένα μυστικιστικό ταξίδι. Οι δυσκολίες γίνονται πολύ περισσότερες στην περίπτωση του Ισλάμ. Για κάποιους Μουσουλμάνους (αρκετοί ανάμεσά τους είναι πολιτικοί), το Ισλάμ αποτελεί πολύ περισσότερο πολιτική, κοινωνική και οικονομική ιδεολογία παρά θρησκεία.
Αν θέλουμε να αναλύσουμε με ακρίβεια τη θρησκεία, τη δημοκρατία ή οποιοδήποτε άλλο σύστημα ή φιλοσοφία, οφείλουμε να εστιάσουμε στην ανθρωπότητα και την ανθρώπινη ζωή. Από αυτή την οπτική, η θρησκεία γενικά, και το Ισλάμ ειδικότερα, δεν είναι δυνατό να συγκριθεί στην ίδια βάση με τη δημοκρατία ή με οποιοδήποτε άλλο πολιτικό, κοινωνικό ή οικονομικό σύστημα. Η θρησκεία δίνει κυρίως έμφαση στις αναλλοίωτες πλευρές της ζωής και της ύπαρξης, ενώ τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά συστήματα και ιδεολογίες ασχολούνται κυρίως με συγκεκριμένες, εφήμερες, κοινωνικές πλευρές της επίγειας ζωής.
Οι πλευρές της ζωής, στις οποίες επικεντρώνει κατά κύριο λόγο το ενδιαφέρον της η θρησκεία, ισχύουν σήμερα, όπως ίσχυαν στις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας και θα εξακολουθήσουν, ακριβώς με την ίδια μορφή, να ισχύουν και στο μέλλον. Οι θεωρίες όμως που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν προβλήματα του κόσμου αυτού, αλλάζουν ανάλογα με τις συνθήκες της εποχής τους και έτσι μπορούν να εκτιμηθούν μονάχα σε αντιστοιχία με αυτές. Η πίστη στον Θεό, τον Άλλο Κόσμο, τους προφήτες, το ιερό βιβλίο, τους αγγέλους και το Θεϊκό πεπρωμένο δεν επηρεάζεται από το πέρασμα του χρόνου. Αντιστοίχως, οι αναλλοίωτες, οικουμενικές σταθερές της πίστης και της ηθικής έχουν ελάχιστη σχέση με τον χρόνο και την επίγεια ζωή.
Για τον λόγο αυτό, κάθε φορά που συγκρίνουμε τη θρησκεία ή το Ισλάμ με τη Δημοκρατία, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι η τελευταία είναι ένα σύστημα συνεχώς αναπτυσσόμενο και αναθεωρούμενο. Επίσης, ποικίλλει σε μορφές ανάλογα με τον τόπο και τις συνθήκες όπου εφαρμόζεται. Αντίθετα, η θρησκεία θεμελίωσε σταθερές αρχές, βασισμένες στην πίστη, τη λατρεία και την ηθική. Για τους παραπάνω λόγους, μονάχα οι επίγειες πτυχές του Ισλάμ θα πρέπει να συγκρίνονται με τη δημοκρατία.
Οι κύριες, υπερβατικές διδασκαλίες του Ισλάμ, οι σχετικές με τα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, επηρεάζουν τους κανόνες που εξουσιάζουν τις εφήμερες πλευρές της ζωής μας. Το Ισλάμ δεν προτείνει συγκεκριμένες μορφές διακυβέρνησης, ούτε προσπαθεί να τις διαμορφώσει. Αντίθετα, θεσπίζει βασικές αρχές που κατευθύνουν τον γενικό χαρακτήρα της διακυβέρνησης, ενώ αφήνει τον λαό να διαλέξει τον τύπο και τη μορφή της διακυβέρνησης, ανάλογα με την εποχή και τις συνθήκες. Αν προσεγγίσουμε το ζήτημα απ’ αυτή τη σκοπιά και συγκρίνουμε το Ισλάμ με τη σημερινή, φιλελεύθερη δημοκρατία, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις θέσεις τους.
Οι δημοκρατικές ιδέες προέρχονται από τους αρχαίους χρόνους. Η σύγχρονη, φιλελεύθερη δημοκρατία γεννήθηκε μέσα από την αμερικανική (1776) και τη γαλλική (1789-1799) επανάσταση. Στις δημοκρατικές κοινωνίες, οι άνθρωποι κυβερνούν τους εαυτούς τους αντίθετα με τα τυραννικά καθεστώτα, όπου εξουσιάζονται από κάποιους άλλους. Σε τέτοιου τύπου πολιτικά συστήματα, το άτομο προηγείται της κοινότητας και είναι ελεύθερο να ορίσει το πώς θέλει να ζήσει. Όμως, αυτός ο ατομικισμός δεν είναι απόλυτος. Οι άνθρωποι ζουν καλύτερα μέσα σε μία κοινωνία και αυτό σημαίνει ότι πρέπει να προσαρμόζουν και να περιορίζουν την ελευθερία τους σύμφωνα με τα κριτήρια της ομαλής κοινωνικής ζωής.
Ο Προφήτης λέει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι σαν τα δόντια μίας χτένας[1]. Το Ισλάμ δεν διακρίνει βάσει φυλής, χρώματος, ηλικίας, εθνικότητας ή φυσικών χαρακτηριστικών. Ο Προφήτης διακήρυξε:
Προέρχεστε όλοι από τον Αδάμ και ο Αδάμ από τη γη. Ω δούλοι του Θεού, να είστε αδέλφια [και αδελφές].[2]
Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, όσοι διαθέτουν περισσότερο πλούτο ή δύναμη από άλλους, αυτοί που ανήκουν σε συγκεκριμένες οικογένειες ή εθνικές ομάδες, δεν έχουν κανένα φυσικό, εγγενές δικαίωμα να εξουσιάζουν άλλους ανθρώπους.
Το Ισλάμ στηρίζεται στις παρακάτω βασικές αρχές:
- Η ισχύς βρίσκεται στην αλήθεια. Η αρχή αυτή είναι η αντίστροφη της κρατούσας σήμερα, δηλαδή η αλήθεια βασίζεται στην ισχύ.
- Η δικαιοσύνη και το κράτος δικαίου είναι εξαιρετικά σημαντικά.
- Η ελευθερία της πίστης και το δικαίωμα στη ζωή, στην προσωπική περιουσία, στην αναπαραγωγή και στην υγεία (τόσο την ψυχική όσο και τη σωματική) είναι απαραβίαστα.
- Η προστασία και η ασφάλεια της ιδιωτικής ζωής πρέπει να προφυλάσσονται.
- Κανείς δεν μπορεί να καταδικαστεί για έγκλημα χωρίς αποδείξεις ή να κατηγορηθεί και να τιμωρηθεί για έγκλημα άλλου.
- Είναι σημαντικό να υπάρχουν άνθρωποι που να μπορούν να συμβουλεύουν εκείνους που διοικούν.
Όλα τα δικαιώματα είναι εξίσου σημαντικά και τα δικαιώματα των ατόμων δεν γίνεται να θυσιαστούν για το καλό της κοινωνίας. Το Ισλάμ προσβλέπει σε μία κοινωνία συνειδητοποιημένων ανθρώπων, με ελεύθερη βούληση, αλλά και υπευθυνότητα απέναντι στους εαυτούς τους και τους άλλους. Το Ισλάμ πάει μάλιστα ένα βήμα παραπέρα, προσθέτοντας και μία υπερβατική διάσταση. Βλέπει την ανθρωπότητα ως τον «κινητήρα» της ιστορίας, σε αντίθεση με τις μοιρολατρικές προσεγγίσεις ορισμένων δυτικών φιλοσοφιών της ιστορίας του 19ου αιώνα, που ανήκαν σε σχολές, όπως ο διαλεκτικός υλισμός και ο ιστορικισμός[3]. Όπως η θέληση και η συμπεριφορά κάθε ατόμου καθορίζει την πορεία της ζωής του στον κόσμο αυτό και στον επόμενο, η πρόοδος ή η παρακμή μίας κοινωνίας καθορίζεται από τη θέληση, την κοσμοθεωρία και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της. Το Κοράνι αναφέρει:
Ο Θεός δεν πρόκειται να αλλάξει την κατάσταση ενός λαού, εάν ο ίδιος δεν αλλάξει τον εαυτό του (την πίστη του, την κοσμοθεωρία του και τον τρόπο ζωής του). (Αρ Ραντ 13:11)
Με άλλα λόγια, κάθε κοινωνία κρατά την τύχη της στα χέρια της. Η προφητική παράδοση υπογραμμίζει αυτή την ιδέα: «Εξουσιάζεστε ανάλογα με το ποιοι και με το πώς είστε»[4]. Αυτός είναι ο βασικός χαρακτήρας και το πνεύμα και της δημοκρατίας, και σε αυτό δεν υπάρχει καμία απολύτως σύγκρουση με καμία αρχή του Ισλάμ.
Εφόσον λοιπόν το Ισλάμ θέτει προ των ευθυνών τους τόσο τα άτομα όσο και τις κοινωνίες για τον καθορισμό του πεπρωμένου τους, οι λαοί αναλαμβάνουν την ευθύνη για τον τρόπο διακυβέρνησής τους. Το Κοράνι απευθύνεται στην κοινωνία με φράσεις όπως: «Ω λαέ!» ή «Ω πιστοί!». Οι υποχρεώσεις προς τους πολίτες και τις κοινωνίες, σύμφωνα με τα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα, είναι ακριβώς εκείνες που και το Ισλάμ αναθέτει στην κοινωνία, κατατάσσοντάς τις αναλόγως της σημασίας τους σε: απολύτως αναγκαίες, σχετικά αναγκαίες και αξιέπαινες. Το ιερό κείμενο περιλαμβάνει τις ακόλουθες εντολές:
Εμπεδώστε, όλοι μεταξύ σας, ειρήνη. (Aλ Μπάκαρα 2:208)
Ξοδέψτε με τον τρόπο του Θεού και για εκείνους που το χρειάζονται, από τα καλά και αγαθά που κερδίσατε και από εκείνα που Εμείς φέραμε μπροστά σας από τη Γη. (Aλ Μπάκαρα 2:267)
Σε περίπτωση που κάποια γυναίκα κατηγορηθεί για απρέπεια, θα πρέπει να έχετε τέσσερεις μάρτυρες (για να το αποδείξετε). (Aλ Νισάα 4:15)
Ο Θεός απαιτεί να αναλαμβάνουν τις δημόσιες υποθέσεις εκείνοι που διαθέτουν τις απαιτούμενες ικανότητες και να κρίνονται ακριβοδίκαια οι άνθρωποι που δικάζονται. (Aλ Νισάα 4:58)
Διατηρείτε το δίκαιο και εξασκείτε το, με σεβασμό στον Θεό, ακόμα κι αν είναι αντίθετο σε εσάς, τους γονείς και τους συγγενείς σας. (Aλ Νισάα 4:135)
Εάν εκείνοι (οι εχθροί σας) προσβλέπουν σε ειρήνη (ενώ βρίσκεστε σε πόλεμο), επιδιώξτε κι εσείς το ίδιο. (Aλ Ανφάλ 8:61)
Εάν κάποιος διεφθαρμένος και αμαρτωλός σάς πει πράγματα (σχετικά με άλλους), ερευνήστε το, ώστε να μην στραφείτε χωρίς αποδείξεις εναντίον ανθρώπων. (Aλ Χουτζουράτ 49:6)
Εάν δύο ομάδες πιστών τσακώνονται μεταξύ τους, συμφιλιώστε τις. (Aλ Χουτζουράτ 49:9)
Εν συντομία, το Κοράνι απευθύνεται στο σύνολο της κοινότητας, αναθέτοντάς της όλα τα καθήκοντα που απορρέουν και από τα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα.
Οι άνθρωποι συνεργάζονται μεταξύ τους, μοιράζοντας αυτές τις υποχρεώσεις και δημιουργώντας τις απαραίτητες δομές, που θα αναλάβουν να υλοποιήσουν τις αντίστοιχες ενέργειες. Η κυβέρνηση απαρτίζεται από όλα αυτά τα βασικά δομικά στοιχεία. Επιπλέον, το Ισλάμ προτείνει ένα σύστημα διακυβέρνησης, βασισμένο σε ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου. Ο λαός εκλέγει τους διοικούντες συγκροτώντας ένα συμβούλιο διαβούλευσης των δημοσίων θεμάτων. Η κοινωνία, συνολικά, συμμετέχει στον έλεγχο της διοίκησης. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των πρώτων τεσσάρων χαλίφηδων (632661), οι βασικές αρχές διακυβέρνησης που αναφέρθηκαν παραπάνω –των ελεύθερων εκλογών συμπεριλαμβανομένων– τηρούνταν απόλυτα. Το πολίτευμα όμως μετατράπηκε σε Σουλτανάτο μετά τον θάνατο του Αλί, του τέταρτου χαλίφη, εξαιτίας τόσο των εσωτερικών συγκρούσεων όσο και της διεθνούς συγκυρίας. Αντίθετα με το χαλιφάτο, η εξουσία στο σουλτανάτο περνούσε βάσει κληρονομικής διαδοχής. Ακόμα κι έτσι όμως και μολονότι δεν γίνονταν πλέον ελεύθερες εκλογές, οι μουσουλμανικές κοινωνίες διατήρησαν άλλες αρχές, που τις βρίσκουμε σήμερα στο κέντρο της σημερινής φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Το Ισλάμ αποτελεί μία περιεκτική θρησκεία. Βασίζεται στην πίστη στον Θεό ως Δημιουργό, Κύριο, Συντηρητή και Διαχειριστή του σύμπαντος. Το Ισλάμ είναι η θρησκεία όλου του σύμπαντος: ολόκληρο το σύμπαν υπακούει τους νόμους που τέθηκαν από τον Θεό• όλα στον κόσμο είναι υποταγμένα στον Θεό (είναι «μουσουλμανικά») και υπακούν τον Θεό ακολουθώντας τους νόμους Του. Ακόμα κι αν ένα άτομο αρνείται να πιστέψει στον Θεό ή ακολουθεί μία άλλη θρησκεία, δεν μπορεί παρά να είναι Μουσουλμάνος, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη σωματική διάσταση της ύπαρξής του. Σε όλη μας της ζωή, από τότε που είμαστε έμβρυα μέχρι τη στιγμή που γινόμαστε σκόνη μετά τον θάνατό μας, κάθε ιστός των μυών μας, κάθε μέλος του σώματός μας ακολουθεί τη διαδρομή που του επιφυλάσσει ο Θεός. Επιπλέον, στο Ισλάμ, ο Θεός, η φύση και η ανθρωπότητα δεν βρίσκονται μακριά το ένα από το άλλο, ούτε λειτουργούν σαν ξένοι. Είναι ο Θεός που αποκαλύπτει τον Εαυτό Του μέσω της φύσης και της ανθρωπότητας, ενώ, αντίστοιχα, η φύση και η ανθρωπότητα αποτελούν τα δύο βιβλία (της δημιουργίας) μέσω των οποίων φανερώνεται κάθε λέξη του Θεού. Αυτό οδηγεί την ανθρωπότητα να αντιμετωπίζει τα πάντα σαν να ανήκουν στον ίδιο Κύριο, όπως ανήκει και η ίδια, με αποτέλεσμα τίποτα σε όλο το σύμπαν να μη φαίνεται ξένο σ’ αυτήν. Η συμπάθεια, η αγάπη και η προσφορά Του δεν περιορίζονται στους ανθρώπους μίας συγκεκριμένης φυλής, χρώματος ή εθνικότητας. Ο Προφήτης ανακεφαλαιώνει με την εντολή: «Ω υπηρέτες του Θεού, να είστε αδέλφια (και αδελφές)!».
Ξεχωριστό αλλά εξίσου σημαντικό σημείο αποτελεί το ότι το Ισλάμ αναγνωρίζει όλες τις θρησκείες που προϋπήρχαν εκείνου. Αποδέχεται όλους τους προφήτες και όλα τα βιβλία που στάλθηκαν σε διαφορετικούς λαούς και σε διαφορετικές εποχές της ιστορίας. Μάλιστα, δεν τα αποδέχεται μονάχα, αλλά θεωρεί την πίστη σ’ αυτά ουσιαστικό χαρακτηριστικό τού να είναι κανείς Μουσουλμάνος. Με τον τρόπο αυτό, αποδέχεται τη βασική ενότητα όλων των θρησκειών. Ένας Μουσουλμάνος είναι την ίδια στιγμή πιστός ακόλουθος του Αβραάμ, του Μωυσή, του Δαυίδ και όλων των άλλων Εβραίων προφητών, του Ιησού συμπεριλαμβανομένου. Η πίστη αυτή εξηγεί τον λόγο για τον οποίο τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Χριστιανοί μπορούσαν να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους δικαιώματα υπό μουσουλμανική εξουσία, όποτε και όπου κι αν αυτή ασκήθηκε.
Το Ισλαμικό κοινωνικό σύστημα προσπαθεί να δημιουργήσει μια ενάρετη κοινωνία, που θα έχει την πλήρη συναίνεση και αποδοχή του Θεού. Η ορθή κοινωνική ζωή θεμελιώνεται πάνω στο δίκαιο και όχι στην ισχύ. Η εχθρότητα δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή στην κοινωνία. Οι σχέσεις οφείλουν να βασίζονται στην πίστη, την αγάπη, τον αμοιβαίο σεβασμό, την αλληλοβοήθεια και την κατανόηση, αντί της σύρραξης και της αναζήτησης προσωπικού οφέλους. Η κοινωνική εκπαίδευση ενθαρρύνει τους ανθρώπους να κυνηγούν υψηλά ιδεώδη και να παλεύουν για την ολοκλήρωσή τους, αντί να τρέχουν τυφλά πίσω από τις επιθυμίες τους. Το αιτιολογημένο κάλεσμα για ενότητα και αρετή δημιουργεί αμοιβαία συμπαράσταση και αλληλεγγύη. Η πίστη εγγυάται την αδελφοσύνη. Η ενθάρρυνση της ψυχής για ολοκλήρωση φέρνει την ευτυχία και στους δύο κόσμους.
Η δημοκρατία εξελίχθηκε με τα χρόνια. Όπως πέρασε από ποικίλα στάδια στο παρελθόν, θα εξακολουθεί να εξελίσσεται και να βελτιώνεται στο μέλλον. Μέσα από αυτές τις αλλαγές, θα μετατραπεί σ’ ένα ρεαλιστικό σύστημα περισσότερο ανθρώπινο και δίκαιο. Εάν θεωρήσει κανείς το ανθρώπινο ον ως ένα, χωρίς δηλαδή να παραγνωρίζει την πνευματική διάσταση και τις πνευματικές ανάγκες της ύπαρξης, χωρίς να ξεχνά ότι η ανθρώπινη ζωή δεν περιορίζεται σε αυτή τη θνητή ζωή και ότι όλοι οι άνθρωποι λαχταρούν την αιώνια ζωή, η δημοκρατία θα μπορέσει να φθάσει στην κορυφή της ολοκλήρωσης και να φέρει περισσότερη ευτυχία στην ανθρωπότητα. Οι Μουσουλμανικές αρχές της ισότητας, της ανεκτικότητας και της δικαιοσύνης μπορούν να βοηθήσουν σε αυτή την κατεύθυνση.
[1] Αμπού Σούζα ιμπν Νταλιάμι: Aλ Φιρντάους μπι μααθούρ αλ Κιτάμπ [Ο Παραδεισένιος Κήπος του Προφήτη], Βηρυττός, 1986, Dar al-Kutub al-‘Ilmiya, 4:300.
[2] Για το δεύτερο μέρος του Χαντίθ δείτε τα σημεία του «Νικιάχ» (συμβόλαιο γάμου) στον Aμπού Αμπντουλάχ Μουχαμμέντ ιμπν Ισμαήλ αλ Μπουχάρι (επιμέλεια): Αλ Τζάμι Αλ Σαμίχ [Μία Συλλογή αυθεντικών παραδόσεων του Προφήτη], Κωνσταντινούπολη: αλ Μακτάμπατ αλ Ισλαμίγια, χ.χ. κεφ. 45, «Μπιρ ουα Σίλα» (Καλοσύνη και Επίσκεψη στους Συγγενείς) στο βιβλίο του Ιμάμ Αμπού Χουσεΐν Μουσλίμ ιμπν Χατζάι (επιμέλεια): αλ Τζάμι αλ Σαχίχ, ό.π. κεφ. 23, για το πρώτο τμήμα βλ. «Ταφσίρ» και «Μανακίμπ» στο Νταρ αλ Ιχιά αλ Τουράθ αλ Άραμπι, Βηρυτός, κεφάλαια 49 και 74 αντιστοίχως. Το αυθεντικό κείμενο στα Αραβικά δεν περιλαμβάνει τη λέξη «αδελφές». Παρ’ όλα αυτά, η αρσενική προσωπική αντωνυμία αναφέρεται τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, όπως είναι ο κανόνας σε πλείστες γλώσσες. Κάτι αντίστοιχο στα Ελληνικά θα ήταν η λέξη « ανθρωπότητα», η οποία περιλαμβάνει τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες. Ο Προφήτης όταν έλεγε, «Ω, υπηρέτες του Θεού», εννοούσε και τις γυναίκες, καθώς τόσο οι γυναίκες όσο και οι άντρες είναι ισότιμα υπηρέτες του Θεού.
[3] Βλ. Karl R. Popper, The Poverty of Historicism, μετ. Sabri Orman, Κωνσταντινούπολη, Insan Yayınları, 1985.
[4] Αλά αλ Ντιν Άλι αλ Μουτάκι αλ Χίντι, Κανζ αλ Ουμάλ φι Σουνάν αλ Ακουάλ ουά αλ Αφάλ (Θησαυρός των Εργατών για χάρη των πράξεων και των λόγων του Προφήτη), Βηρυττός, Muassasat al Risala, 1985, 6:89.
Το άρθρο αυτό παρουσιάστηκε στο SAIS Review, 21:2 (Καλοκαίρι-Φθινόπωρο 2001): 133-38.
- Δημιουργήθηκε στις