Over Gülen en de Turkse vrijwilligersbeweging; mijn kennismaking met een boeiend fenomeen
De recente start van een KU-leerstoel Interculturaliteit bracht de Gülenbeweging even in de belangstelling. Zoals gewoonlijk geflankeerd door een reeks vage insinuandos. Dit lot achtervolgt Gülen, die zelden zonder controversen de publieke agenda bezoekt. Ondanks de betrekkelijke eenvoud van zijn boodschappen, jaagt hij heel uiteenlopende en zelfs tegengestelde partijen in het harnas. Nederland maar zeker thuisland Turkije achtten het noodzakelijk om officiële onderzoeksdaden tegen hem en zijn volgelingen te starten. Het Turkse onderzoek sleepte acht jaar aan en eindigde met een volledige vrijspraak. Ook in Nederland concludeerde men dat de beweging geen bedreiging vormt en de integratie bevordert. Toch lijkt het of Gülen zowat iedereen aan het politieke firmament prikkelt, argwaan zaait en tegenstand oogst. Wie is deze blijkbaar begeesterende figuur? Wat doet hij en waarvoor staat ‘zijn’ beweging die ruim 10 miljoen volgelingen telt?
De essentie van prediker, schrijver en denker Fethullah Gülen kan m.i. worden samengevat als (1) een diep religieuze islamboodschap als basis (2) gekoppeld aan een onwrikbaar geloof in democratie, dialoog en humanisme (liefde en respect voor de mens) (3) met daarbij prioriteit voor de bestrijding van armoede en onwetendheid. Gülen (1941) volgde klassiek islamonderricht bij de plaatselijke geleerden, legde daarna een staatsexamen af en kreeg daardoor toegang tot het ambt van prediker dat in Turkije door de staat wordt toegekend. Al snel predikte hij over sociale knelpunten en beklemtoonde steeds sterker de noodzaak aan een goede scholing voor jongeren. Het bestrijden van onwetendheid groeide naar een cruciaal element in zijn overtuiging. Zijn teksten verwierven gestaag een grotere aanhang en de boodschappen kregen ook meer en meer een humanistische inslag. Hij beklemtoonde dat de islam zich perfect kan enten op de moderniteit en dat een diversiteit aan meningen en religies geen bedreiging mag vormen. Daarmee toont Gülen zich geïnspireerd door o.a. Saïd Nursi (1876-1960), een Koerdisch-Turkse theoloog, die heel sterk de hoge nood aan openheid, dialoog en verdraagzaamheid legde (en daarvoor sterk werd bestraft).
Argwaan alom
Naarmate de populariteit van Gülen toenam, in het bijzonder bij de Turkse middenklasse en ondernemers, steeg ook de kritiek van de meest uiteenlopende kanten. Zo vonden de kemalisten, gedragen door het leger[1] en sterk ijverend voor de lekenstaat, in Gülen een pleitbezorger voor de islamstaat, tegen de lekenstaat. De fundamentalistische moslims verdachten hem ervan Turkije uit te verkopen aan het Westen en het christendom, o.a. door zijn grote ijver voor interreligieuze dialoog (o.a. gesprekken met de Grieks-orthodoxe patriarch en een fel omstreden bezoek aan paus Johannes-Paulus II). Voor de militante Koerden speelde hij het Trojaanse paard van de nationalisten en het leger. Kortom, zijn boodschap van dialoog en intercultureel respect oogstte argwaan bij zowat alle klassieke machtsblokken. Toch groeide zijn impact en ontstond de zgn. Gülenbeweging, want Gülen verzette zich uitdrukkelijk tegen een personencultus en sprak van een vrijwilligersbeweging. De mensen in de beweging kiezen voor het begrip “Hizmetbeweging”, naar het Turkse woord hizmet dat “dienstbaarheid” betekent.
Een “waardevolle” beweging in opmars
De vrijwilligersbeweging (Gülenbeweging) toonde zich voor het eerst actief in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Eerst door de oprichting van studentenhuizen en internaten, later met een uitdijend netwerk van scholen. In de jaren negentig vestigde de Hizmetbeweging in bijna alle Turkse provincies, vooral binnen de sector onderwijs en via ondernemers–verenigingen. Na het uiteenvallen van de Sovjet Unie nam de beweging heel wat initiatieven in gebieden met grote etnische- en moslimverwantschap aan de Turken[2]. Heel wat zgn. Gülenscholen werden opgericht. Deze profileerden zich bewust niet als islamschool. Het zijn seculiere scholen die zich expliciet inpassen in de geldende leerplannen en vooral een hoge onderwijskwaliteit beogen. Ze bieden geen islamonderricht noch een verkondiging van de ideeën van Gülen. Natuurlijk biedt het religieuze waardekader van Gülen een belangrijke inspiratie: respect, openheid, verdraagzaamheid, gemeenschapszin en maatschappelijk engagement. Ondanks de appreciatie voor deze onderwijsstrategie, onderging ze veel kritiek en voedde ze de vermoedens dat de beweging met verborgen agenda’s werkte, van islamfundamentalisme tot islamverraad. Soortgelijke lotgevallen troffen ook de Lucernacollege’s[3] in Vlaanderen, slachtoffers van gemakkelijke kritiek maar bij nader inzien erg mooie pedagogische projecten die heel wat bekende Vlamingen als medestanders[4] vonden.
De bases om Gülen te beoordelen vond ik in de vele geschriften van en over hem, in de concrete initiatieven van ‘zijn’ beweging en via gesprekken met medestanders. Daaruit blijkt met kracht en consequentie hun overtuiging, die ik niet anders dan erg humanistisch, open en sterk maatschappelijk geëngageerd kan bestempelen. Overal blijkt een prioriteit voor dialoog, sterk onderwijs en betrokkenheid bij een actieve, interculturele gemeenschap. Een diepe religieuze basis blijft de bepalende factor, hoewel Gülen stelt dat men eerst mens en dan moslim is.
Juist zijn sterke moslimidentiteit maakt hem in dit tijdsgewricht een meer dan interessante figuur. Hij draagt zijn overtuiging uit op een erg ontspannen, rustige maar zelfzekere wijze. Bij hem geen krampen of geforceerde expansiedrift, geen gevoel van superioriteit in of van zijn geloof. Wel de nood aan open en respectvolle ontmoetingen, de behoefte aan samenwerking en de opvallende, positieve energie in de richting van actieve menselijke gemeenschappen. Natuurlijk klinkt een aantal aspecten van zijn geloof minstens eigenaardig en zelfs bedenkelijk in mijn oren. Hoewel Gülen atheïsme en homoseksualiteit niet kan plaatsen binnen zijn geloof, wijst hij ze niet af en verzet hij zich tegen uitsluiting of veroordeling. Dit geldt ook voor de ontwikkelingstheorie van Darwin e.a. Zijn religieuze overtuigingen blijven echter stevig ingedijkt door de overwegende waarde van dialoog, respect en verdraagzaamheid. In deze moeilijke verhoudingen vindt de islam vele overeenkomsten met de andere godsdiensten van het boek, Joodse en katholieke religies.
Islam, moderniteit en democratie
Uit alles blijkt dat Gülen als diepgelovige moslim, hoopt dat zijn geloof op een open en positieve wijze kan overleven, ook als de onafwendbare pletwals van de westerse consumptie, het modernisme of postmodernisme komt aangereden. Als geen ander voelt Gülen aan hoe verpletterend deze lawine de wereld belaagt, hoe haaks deze relatieve waardeloosheid staat op zijn overtuiging als moslim. Daarbij staat Turkije helemaal in de frontlijn. Hij kiest echter niet voor de klassieke maar verkrampte en dus steriele uitwegen zoals rabiaat fundamentalisme of bekrompen nationalisme. Deze bewezen al zo vaak hun onmacht. Zijn keuze is er een van intrinsieke overtuiging, sterke pedagogie en grote consequentie tussen woord en daad. Voor Gülen is het duidelijk dat de moderniteit mensen creëert met een grote autonomie. Islam, bij uitbreiding alle waardevolle systemen, kunnen maar overleven indien mensen er bewust en uit vrije wil voor kiezen. Deze keuze kan niet door geweld, tirannie of dictatuur worden afgedwongen, zoals dat misschien eeuwen geleden wel kon. Overtuigingskracht vindt Gülen door het bieden van inspirerende voorbeelden in scholen, verenigingen en door vele solidariteitsacties. Daar kloppen ook de vele harten van ‘zijn’ beweging, die hierin de kwintessence van hun bestaan vinden. Deze mag en kan zeker niet als een strakke en topdown geleide structuur worden geschreven. Integendeel, het netwerk bestaat uit een niet hiërarchische verzameling van vrijwilligers die initiatieven nemen op heel uiteenlopende terreinen. Onderwijs – uiteraard en ruim verspreid – maar ook een grote solidariteitsorganisatie[5] die in Turkije, maar ook in Azië, Afrika en Zuid-Amerika actief is. Nadrukkelijk ook in niet moslimlanden. De grootste Turkse krant Zaman (de Tijd), een aantal omroepen – o.a. een in het Koerdisch – komen openlijk uit voor hun Gülen sympathie. Dit toegenomen politieke gewicht toont zich ook in de meer dan vermoede sympathie van de huidige premier Erdogan en zijn sociaalconservatieve partij AKP (Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling), die in 2007 47% en in 2011 bijna 50% van de stemmen verzamelde. Toch blijft er schroom rond deze relatie, want Gülen hoedt zich voor een duidelijk politiek profiel, behoudens zijn onvoorwaardelijke steun aan de democratie. Die biedt voor hem de beste waarborgen om zijn mens- en moslimzijn te kunnen ontplooien.
Respect en vertrouwen
Mijn korte verkenning van Gülen en de beweging die zich rondom hem ontwikkelde, maakte indruk. Een positieve ervaring, waarbij ik me niet gevangen voel in de heel uiteenlopende en vaak aan elkaar tegengestelde kritieken die hen omringen. De visie van Gülen lijkt doordesemd van een authentiek geloof in democratie, maatschappelijk engagement en onwrikbaar respect voor mensenrechten en het daarbij horende actief pluralisme. Als diepgelovig moslim vindt hij in zijn geloof alle kracht en waardes om zich complexloos in een democratische, open samenleving te enten, meer nog, te engageren. Dat hij daarbij armoede en onwetendheid als grootste vijanden beschouwt, siert hem.
[1] Het Turkse leger (binnen de Nato het 2de grootste na de USA) vormt een staat binnen de staat. Zo bewijzen ook de staatgrepen van 1960, 1971,1980 en 1997. Het leger schroomt het niet om instabiliteit (bijv. t.o.v. de Koerden, vermeend Islamfundamentalisme) te creëren en zich dan als redder op te werpen.
[2] De Turkse of door sommigen Turkische cultuur genoemd, is geworteld in een groot gebied tussen het huidige Turkije, over de centraal-Aziatische republieken Turkmenistan, Azerbeidzjan, Kirgizië en Kazachstan tot bij de Oeigoeren in China.
[3] De Lucernacollege’s (in Brussel, Gent, Antwerpen en Genk werden opgericht door kapitaalkrachtige leden van de Vlaamse Gülenbeweging. Ze overleven con brio alle mogelijke inspecties en verwierven veel steun van uiteenlopende politici en academici. Zie ook www.lucerna.be
[4] O.a. Johan Leman, Lode Walgrave, Rudy Doom, Eva Brems, Josse Van Steenberghe, Fauzaya Talhaoui, Marino Keulen, Meyram Almaci, Rik Coolsaet e.a.
[5] Kimse Yok Mu of letterlijk vertaald ‘is daar iemand’, naar de noodkreet van een slachtoffer in een grote aardbeving.
- Aangemaakt op .