Fethullah Gülen: Verschillen respecteren om wederzijdse afbraak te vermijden

1. Inleiding

De gebeurtenissen van de afgelopen jaren hebben benadrukt hoe belangrijk de dialoog tussen gelovigen is voor het op effectieve wijze streven naar vrede. Interreligieuze dialoog biedt een alternatief voor de veel besproken ‘clash of civilizations’ (botsing van beschavingen). Degenen die het niet eens zijn met de theorie dat een botsing van beschavingen onvermijdelijk is, stellen in plaats daarvan een ‘dialoog tussen beschavingen’ voor, een uitwisseling van gezichtspunten gericht op wederzijdse verrijking, een delen van inzichten dat tot een dieper begrip van de aard van God en Gods wil voor de mensheid op deze planeet kan leiden.

Een van de meest overtuigende en invloedrijke stemmen uit de moslimgemeenschap, die heeft opgeroepen tot dialoog als een stap naar vrede, is Fethullah Gülen. De beweging die geïnspireerd en geleid wordt door Fethullah Gülen, biedt moslims een manier om islamitische waarden uit te dragen in de veeleisende moderne maatschappijen en deel te nemen aan voortdurende dialoog en samenwerking met mensen met een ander geloof.

De beweging, die zijn oorsprong in Turkije vindt, heeft zich snel verspreid door het openen van scholen in vele landen, door culturele en media activiteiten en door sociale projecten en ontmoetingen van Turken in de diaspora in Europa, Noord-Amerika en Australië. De invloed van de Gülenbeweging gaat zelfs zover dat deze voelbaar en zichtbaar is in vrijwel alle regionen waar moslims als meerderheid of minderheid leven. De beweging van Gülen vraagt moslims zich meer te beseffen dat de islam de noodzaak van dialoog onderwijst en dat zij opgeroepen worden om vertegenwoordigers en getuigen te zijn van de universele genade van God. Om zijn gezichtspunten te staven, beroept Gülen zich op zijn brede kennis van de islamitische traditie om de Koranteksten, de Hadithverslagen van Mohammed en de inzichten van moslims door de eeuwen heen samen te brengen. Op deze manier geeft hij overtuigend weer dat tolerantie, liefde en compassie waarlijk islamitische waarden zijn, waarvan moslims de taak hebben deze naar de moderne wereld over te brengen.

Door middel van zijn beweging nodigt Gülen niet-moslims uit voorbij vooroordeel, wantrouwen en halve waarheden te kijken, om zo wellicht te begrijpen waar de islam werkelijk om draait. Iemand wiens kennis van de islam zich beperkt tot de dagelijkse krantenkoppen, zou kunnen geloven dat de islam terrorisme, zelfmoordaanslagen, onderdrukking van vrouwen en haat van iedereen buiten de eigen gemeenschap voorschrijft. De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd probeert echter een interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. Door uiting te geven aan de islamitische waarden die voortvloeien uit zijn diepgaande kennis van de islamitische bronnen en traditie, roept Gülen niet alleen moslims op om de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar betrekt hij ook niet-moslims bij een discussie over gemeenschappelijke idealen.

2. Persoonlijke ervaring met scholen van tolerantie

Mijn eerste ervaring met de scholen die aangemoedigd en geïnspireerd zijn door Gülen, dateert uit 1995, tijdens mijn verblijf op het zuidelijke Filippijnse eiland Mindanao. Hier hoorde ik van een school op ongeveer elf kilometer afstand van de hoofdstad. Ik besloot om deze te bezoeken. Het eerste wat mij opviel toen ik het terrein van deze school naderde was de tekst op het grote bord boven de schoolpoort. Deze luidde: Filippijns-Turkse School van Tolerantie. Deze naam is een verrassende keuze in Zamboanga, een stad waar de bevolking bestaat uit moslims en christenen die gelijk verdeeld zijn in aantal en welke midden in een regio is gelegen waar fel wordt gevochten tussen Moro separatisten en de militaire macht van de Filippijnse overheid (Michel, 2003).

Ik werd zeer aangenaam ontvangen door de directeur en de staf van de school, waar meer dan duizend leerlingen onderwijs volgen en in comfortabele slaapzalen verblijven. Zoals ik leerde van de Turkse staf en hun Filippijnse collega’s, bestaande uit moslims en christenen, had de school zich inderdaad gewijd aan het bevorderen van de tolerantie in de regio en was de naam dus niet alleen maar een loze kreet. Midden in een regio waar met regelmaat ontvoeringen plaatsvinden, een guerrilla oorlog woedt, aanvallen uitgevoerd worden, arrestaties worden verricht, vermissingen actueel zijn en waar wederzijds gedood wordt door de militaire en paramilitaire machten, biedt deze school aan zowel moslim- als christenkinderen uitstekend onderwijs, leert de kinderen een positieve manier van leven en bevordert zo de goede verstandhouding met elkaar. Mijn jezuïtische en wereldlijke collega’s aan de Ateneo de Zamboanga bevestigen dat de Filippijns-Turkse School van Tolerantie vanaf het begin vergaande contacten onderhoudt en samenwerkt met de christelijke instituties in de regio.

3. Gülen’s kijk op vrede en dialoog

Gülen wordt gezien als de bekendste moslimintellectueel die mondiaal een serie van sociale en educatieve initiatieven in gang heeft gezet om een nieuwe visie te ontwikkelen in relatie tot moderne realiteiten. Hij is tevens bekend om zijn bijdragen aan internationale vrede middels innovatieve benaderingswijzen, vernieuwende ideeën en educatieve inspanningen. Mensen kennen hem ook als een persoon van tolerantie en dialoog, en als een onderwijzer en opleider met buitengewone kwaliteiten. Vanuit zijn gedachtegoed dat mensen meer gemeenschappelijke aspecten hebben dan verschilpunten is hij een groot voorstander van eenheid in verscheidenheid, sociale cohesie en maatschappelijke binding. Zijn oproep tot universele vriendschap, humanitaire waarden van vrede, tolerantie, dialoog en wederzijds begrip heeft wereldwijd veel gehoor gekregen. Gülen is een vredestichter die dialoog, interactie en onderwijs centraal stelt in zijn leven.

In zijn geboorteland Turkije heeft hij menig religieus leider bezocht en ontvangen om samenspraak en tolerantie te bevorderen. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de ambassadeur van het Vaticaan, de patriarch van de Turks-Orthodoxe gemeenschap en de opperrabbijn van de Turks-joodse gemeenschap. Op 8 februari 1998 bracht hij een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Dit was een moedige daad, waarover Gülen veel kritiek heeft gekregen in zijn geboorteland. In een interview dat hij in april na zijn bezoek gaf, verdedigde Gülen zijn gewaagde daad in termen van het streven naar wereldvrede en bevestigde hij dat hij in lijn met het gedrag van de profeet Mohammed handelde, die voorwaarden voor vrede accepteerde die zijn metgezellen als nadelig ervoeren. In het interview zei Gülen (Unal & Williams, 2000):

“Deze tijd is er een waarin het intellect en de harten worden aangesproken, een onderneming die een vredige sfeer met wederzijds respect en vertrouwen vereist […] In de vredige sfeer die door dit verdrag [Hudaybiyya] tot stand was gekomen, werden de deuren van harten geopend voor islamitische waarheden. Wij hebben geen enkele intentie om land van andere volkeren te veroveren, maar zijn vastbesloten een bijdrage te leveren aan de wereldvrede en aan een vredige (maatschappelijke) orde en harmonie om onze oude wereld eindelijk geluk te laten vinden voor het einde der tijden.”

Gülen is ervan overtuigd dat werken aan vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als de betere weg. Het is het beginpunt van de dialoog. Het is de voorwaarde om zowel de maatschappij als de mensheid te dienen. Zoals Gülen (1995; 2004; Capan, 2004) stelde:

“Als we aan onze pogingen om de dialoog aan te gaan beginnen met de overtuiging dat ‘vrede beter is’ (Al-Nisa’ 4:128), moeten we laten zien dat wijzelf in vrede zijn, thuis en daarbuiten. Sterker nog, vrede is van het allergrootste belang voor de islam. Vechten en oorlog zijn slechts secundaire gebeurtenissen, gebonden aan specifieke redenen en voorwaarden. In dat opzicht kunnen we zeggen dat wanneer een vredige omgeving waar iedereen in vrede en veiligheid kan leven, niet in dit land tot stand gebracht kan worden, het onmogelijk voor ons zal zijn om ook maar enig goed te doen voor de maatschappij of de mensheid.”

Het is interessant de gezichtspunten van Gülen over de rol van vergeving bij het stichten van vrede te vergelijken met de eerdergenoemde woorden van Paus Johannes Paulus II. In 2002 verklaarde de Paus dat vergeving verlies op korte termijn vraagt, met winst, het herstellen van beschadigde menselijke relaties op lange termijn, als doel, terwijl geweld een ogenschijnlijke winst op korte termijn is, die verlies op lange termijn met zich brengt. In een artikel moedigt Gülen (Aksiyon, 1998; Unal & Williams, 2000) moslims aan tot dialoog en tolerantie met soortgelijke woorden:

“Ik wil graag benadrukken dat moslims niets zullen verliezen door dialoog, liefde en tolerantie uit te dragen. Moslims zoeken altijd de goedkeuring van God. Dat is de grootste winst van alles. In dat opzicht worden zaken die op sommige mensen als verlies zouden kunnen overkomen, door moslims als winst gezien, zoals andere gebeurtenissen schadelijk kunnen zijn, zelfs wanneer ze op het eerste gezicht zeer winstgevend kunnen lijken.”

Gülen gaat zover te zeggen dat “Vrede, liefde, vergeving en tolerantie essentieel zijn voor de islam. Andere zaken zijn bijzaken”. Hoewel het toevlucht zoeken tot oorlog onder bepaalde omstandigheden soms gerechtvaardigd mag zijn, is deze ‘mindere djihaad’ van het zwaard ondergeschikt aan de essentie van de islam, zoals deze wordt opgesomd met de begrippen “vrede, liefde, vergeving en tolerantie.” Gülen beschuldigt degenen die oorlog en geweld voorstaan ervan misleid te zijn door een voornamelijk letterlijk bestuderen van de Koran. Als gevolg daarvan begrijpen zij de aard van de islam verkeerd. Hij verklaart:

“Het is noodzakelijk essentiële moslimkwesties in te delen op basis van belang. Degenen die de essentie negeren en dit doen zonder rekening te houden met de achterliggende redenen van secundaire voorschriften en regelgeving, degenen die (door de Koran op een nogal grove manier oppervlakkig en letterlijk te bestuderen) geweld benadrukken – deze mensen hebben helaas de regels, de redenen achter die regels, noch hun bronnen, noch de islam begrepen.”

Uiteindelijk komt vrede voor Gülen neer op het respecteren van de wezenlijke verschillen tussen volkeren. Minder dan dat betekent zelfvernietiging. Gülen (2004; Yildirim, 1998) stelt: “De vrede van dit (wereldlijk) dorp ligt in het respecteren van alle verschillen, in het beschouwen van deze verschillen als deel van onze natuur en in het ervoor zorgen dat mensen deze verschillen waarderen. Anders is het onvermijdelijk dat de wereld zich in een web van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen zal storten, en zich zo de weg naar de eigen ondergang zal banen”.

We kunnen allen veel lering trekken uit de inzichten over vrede die deze twee voorlopers ons geven. Hun leringen gaan hand in hand en vullen elkaar aan. In hun denken vinden we het bewijs dat christenen en moslims veel van elkaar kunnen leren. Bovendien kan het diepgaand bestuderen van hun respectievelijke geloofsovertuigingen leiden tot het vinden van zeer verrassende overeenkomsten van gedachten.

4.Beknopte levensgeschiedenis

Fethullah Gülen werd in 1938 in de Turkse provincie Erzurum geboren. Sinds zijn kinderjaren was hij toegewijd aan het religieuze leven en geïnteresseerd in de levensomstandigheden, niet alleen van moslims, maar van de hele mensheid. Na afronding van zijn scholing bij vooraanstaande theologen, is hij in 1958 begonnen als imam. Zijn benoeming als imam in de stad Izmir is een keerpunt geweest in zijn leven. Hier zag hij de mogelijkheid om zijn boodschap uit te dragen naar de grotere menigte en gaf lezingen door het hele land. Tussen 1989 en 1992 verzorgde hij preken in de grote moskeen in Istanbul en Izmir. Gülen heeft tientallen boeken op zijn naam staan die inmiddels in verschillende talen zijn verschenen.

De wens die Fethullan Gülen koestert is de totstandkoming van een jonge generatie die in staat is om intellectuele verlichting te combineren met spirituele ontwikkeling. Zijn studenten in Izmir onderrichtte hij zowel in de theologie als in de sociale en exacte wetenschappen. Dit gedachtegoed inspireerde velen om onderwijsinstellingen op deze grondslag op te richten in binnen- en buitenland. Het wereldwijde succes van deze instellingen heeft bewezen dat zijn idealen in belangrijke mate vorm hebben gekregen (Unal, 2002).

In 1996 kreeg Gülen grote bekendheid met en waardering voor zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Er werd een platform opgericht waarin politieke en religieuze prominenten en intellectuelen met verschillende achtergronden tot elkaar kwamen. Ook buiten dit platform onderhoudt Gülen banden met religieuze leiders van verscheidene religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Zo bracht hij in 1998 een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Gülen zet zich vurig in om de banden tussen alle volkeren te versterken. De toegang van burgers tot kennis is in zijn ogen van fundamenteel belang. Het ontzeggen van kennis ziet hij als een gevaarlijk machtsmiddel en alleen door kennis te verwerven is ontsnapping aan onderdrukking mogelijk. Gülen is volledig toegewijd aan het oplossen van sociale problemen en gelooft dat het pad naar rechtvaardigheid voor allen verloopt via een aangepaste brede scholing, waardoor begrip en verdraagzaamheid worden gestimuleerd om respect te tonen voor andermans rechten. Jaar in jaar uit moedigde hij de maatschappelijke elite en leiders van de gemeenschappen, industriëlen en zakenlieden aan om in een dergelijke scholing voor behoeftigen te voorzien.

Gülen heeft zijn leven gewijd aan het vinden van oplossingen voor maatschappelijke kwalen en geestelijke behoeften. Hij stelt zich open voor de hele mensheid en zet zich fel af tegen onrechtvaardigheid.

De hedendaagse Turkse intellectuelen en geleerden die hem kennen, beschouwen hem stilzwijgend of uitdrukkelijk als een der belangrijkste hedendaagse denkers. Voor hen is hij een ‘’wijze’’ in het 20ste eeuwse Turkije en zelfs in de hele islamitische wereld. Toch is hij nooit hoogmoedig en blijft hij een nederige dienaar van de Almachtige God en een zeer bescheiden vriend onder de mensen. Dit ondanks zijn leidende rol in de heropleving van de sociale, spirituele en intellectuele aspecten der islam, die de potentie heeft om een aanzienlijk deel van de wereld te omvatten. Het verlangen naar aanzien is hetzelfde als uiterlijk vertoon en praal. Het is als giftige honing die de geestelijke levenskracht van het hart uitdooft.

Gedurende zijn hele leven heeft Gülen geprobeerd om de zorgen van moslims in het bijzonder en de hele mensheid in het algemeen te vertolken. Liefde is het allerbelangrijkste element in elk wezen en het is een schitterend licht en een grote kracht die weerstand kan bieden en elke tegenstand kan overwinnen, zo luidt een van zijn gouden levensregels.

De kern van zijn boodschap verwoordt Gülen zelfs als volgt (Gülen, 2001):
Liefde verheft elke ziel die liefde opneemt en bereidt deze voor op de tocht naar de eeuwigheid. Een ziel die door liefde contact heeft kunnen maken met de eeuwigheid, spant zich in om dit geschenk aan andere zielen te geven. Hij wijdt zijn leven aan deze gezegende plicht en ondergaat hiervoor alle beproevingen. Door dit tot het uiterste vol te houden en ‘’liefde’’ uit te spreken met de laatste adem, zal hij ook liefde inademen bij de opwekking op de Oordeelsdag.

“Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt”.

Tweet

Whatsapp