Yakaza

Kelime olarak uyanıklık demek olan yakaza; tasavvuf erbabınca, mebde itibarıyla Hakk'ın emir ve yasakları karşısında uyanık, titiz ve duyarlı olmak; bir kısım ilâhî ihsanlara mazhariyet mânâsında müntehâ itibarıyla da değişik makam ve mertebelerin bazı vâridleri karşısında her zaman fikrî, ruhî istikametini koruyup iltibaslara düşmemek ve hep basiret üzere bulunmak demektir.

Yakazayı; mübtedîler için, zecr ve men' vukuunda bunlardaki maksad-ı ilâhîyi kavrama; müntehîler için de "kıyam billah" mânâsına gelen "seyr ilallah-seyr billah-seyr fillâh" gibi menzillerin hemen bütününde, her zaman Hakk'ın huzuru mülâhazası içinde bulunup hep temkin u istikameti kollama.. ya da konumunun gerektirdiği mârifet ve şuurla "Ben bir hakir kulum, her nefes muhtaç olduğum Mevlâ'dan nasıl gaflet ederim." diyerek, hep uyanık, hep mahviyet içinde, hep gözü Hakk'ın kapısının aralığında, mevsimi gelince de iltifat göreceği düşüncesiyle sürekli ümitli; herhangi bir itaba uğrayacağı endişesiyle de, kalbi güvercinlerin kalbi gibi tir tir ve her zaman İbrahim Hakkı gibi:

"Gafletle uyumak ne revâdır abd-i hakîre
Şefkatle nidâ eyleye Rahmân gecelerde"

deyip muttasıl teyakkuzda bulunma olarak yorumlayanlar da olmuştur.

Yakaza ehli, seyr u sülûk-i ruhânînin hemen her mertebesinde basiret üzere hareket eder ve her davranışıyla:

قُلْ هذِه سَبيلي أَدْعُوا إِلَى اللهِ عَلى بَصيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَني

"De ki: İşte benim yolum budur! Ben basiret ve idraklerine seslenerek insanları Allah'a çağırıyorum." (Yûsuf, 12/108) hakikatini temsil eder.. duyup işittiği her şeyden kendine göre bir nasihat çıkarır.. gördüğü her nesne ve her hâdiseyi farklı bir ibret levhası gibi değerlendirir ve sürekli tezekkür, tefekkür ve tedebbür ufuklarında dolaşır. Sözlerinde hikmet, sükûtunda ibret, tavırlarında da mehâbet vardır.. karşılaştığı her çehrede Hakk'ı hatırlar ve ürperir, onun sîmâsının müşahedesinde de hep Hak hatırlanır.

 

Bu mânâdaki yakazaya, basiret üstü istibsar demek de mümkündür ki, bu aynı zamanda sâlikin "akl-ı meâd" itibarıyla diriliş ufku sayılır -bazıları bunu kalbin bir buudu olarak da yorumlamışlardır- bu ufku ihraz etmenin önemli bir vesilesi

^[1]يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ hakikatinin tekrarı, diğer bir yolu da ^[2]لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ بِرَحْمَتِكَ أَسْتَغِيثُ nûrânî cümlesinin vird-i zeban edilmesidir.

Bu ufku ihraz etmede, "eyyâmullahın mârifeti" sözcüğüyle ifade edeceğimiz, Allah'ın geçmişte mutî kullarına iltifat ve teveccühlerinin, nankörlere de itap ve cezalarının hatırlanmasının da, bir müeyyide olarak tesiri büyük olsa gerek.

Niyet ve nazar sağlamlığı, bakış zaviyesinin sıhhat ve istikameti ve şartlanmışlıktan uzak kalabilme mânâlarına gelen "ağrazdan selâmet" de bu ufku koruyabilmenin ehemmiyetli kâidelerindendir.

Aklı hevâsına teslim, gözleri "eyyâmullah"a kapalı ve bakışlarında inhiraf bulunanların istibsarı söz konusu olamayacağı gibi, böylelerinin teyakkuzu da bahis mevzuu değildir. Şâyet teyakkuz, görme, gözetme; görüldüğünün ve gözetildiğinin farkında olmak ise bu, teyakkuz erinin sürekli istibsar yolunda bulunmasına ve hayatını da her zaman hukukullahı görüp gözetmeye, ayrıca Hak tarafından da görülüp gözetildiğine bağlamasına vâbestedir. Gözlerini ağyar rüsûmundan, gönlünü de yabancı hatıralardan sıyânet edemeyen uyanık sayılmaz ve böyle birinin hangi mertebede olursa olsun güvende olduğu da söylenemez. Aslında güven, güven telâşı içinde ömürlerini geçirenlere Hakk'ın hususî bir atıyyesidir; dolayısıyla da kendini mutlak güvende sayanların emniyeti söz konusu değildir. Göz ve gönlün yakazası, Hakk'ın her ân, her hâlimize nigehbân bulunması şuuruyla, his, idrak, irade ve kalblerimizle O'na tahsis-i nazar ederek ömrümüzü hep O'nun huzurunda bulunma âdâbıyla sürdürmektir.

Nazmu'l-makamât Sahibi bu mülâhazayı şöyle resmeder:

تَوَجَّهْ إِلَـى الذَّاتِ الْعَلِيَّةِ دَائِمًا
بِـغَـايَـةِ فَـقْرٍ وَابْـتِـهَالٍ تَـذَلُّلاَ
إِلَى أَنْ غَدَا هَذَا التَّوَجُّهُ لاَزِمًا
لِقَلْبِـكَ لَـوْ تَنْفِيهِ لَـنْ يَتَزَيَّـلاَ
وَهَذَا يُسَمَّى بِالْحُضُورِ لِعُرْفِهِمْ
وَهَذَا هُوَ الْمَقْصُودُ مِنْ ذِكْرِهِ الْعُلاَ

"Her zaman Yüceler Yücesi O Zât'a tezellül göstererek iki büklüm ol; ol ve fevkalâde bir fakr u ibtihalle O'na yönel!. Hem öyle bir yönel ki, bir gün sen o teveccühten vazgeçsen bile, kalbin kat'iyen sarsılmamalı ve yerinde kalakalmalıdır. İşte, hakikat erlerinin kendi aralarında huzur dedikleri de budur.. ve o Yüce Zât'ı zikirden maksat da bu olsa gerek."

Evet, dikkatleri belli bir noktaya toplayarak "Hak, benim bütün davranışlarıma nigehbân bulunuyor" şuuru ve idraki içinde bulunma, "O her zaman beni gördüğüne göre -bir ölçüde "ihsan" mânâsıyla da irtibatlı görünüyor- ben de her zaman temkinli ve tetikte olmalıyım" mülâhazasıyla, avını bekleyen bir avcı gibi, göz kırpmadan, sürekli O'ndan gelecek vâridatı bekleme; dahası ^[3]لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ hakikatine tam itimatla, O'ndan başkasına kat'iyen arz-ı hâcette bulunmama; her yerde ve her zaman O'nu arama, O'nu sorma ve O'na ulaştıracak yolları kollama, müteyakkız bir sâlikin her zamanki hâlidir ve böyle bir hak yolcusu ömür boyu Cenâb-ı Hakk'ın riayet ve inâyeti altındadır.

Bu mansıbın en büyük kahramanı Hazreti Sultanu'l-müteyakkızîn: "Benim gözlerim uyur kalbim uyumaz"^[4] buyurarak böyle bir yakaza-i dâimîye işaret buyururlar. Dünyada bu hakikate kapalı yaşayanlara tembih sadedinde, o nûr medresenin en mümtaz talebelerinden biri sayılan Hazreti Ali de: "İnsanlar uykudadırlar, öldükleri zaman uyanırlar."^[5] sözleriyle yakazanın ayrı bir buuduna dikkatleri çeker.

اَللَّهُمَّ عَفْوَكَ وَعَافِيَتَكَ وَرِضَاكَ وَتَوَجُّهَكَ وَنَفَحَاتِكَ وَأُنْسَكَ وَقُرْبَكَ، وَصَلِّ اللَّهُمَّ عَلَى سَيِّدِ الْمُقَرَّبِينَ مُحَمَّدٍ حَبِيبِكَ وَرَسُولِكَ وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ الْمُشْتَاقِينَ إِلَيْكَ.

Sızıntı, Ocak 1999, Cilt 20, Sayı 240

---

[1] el-Heysemî, Mecmeu'z-zevâid 10/169; el-Aclûnî, Keşfü'l-hafâ 2/54
[2] ez-Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, 22/51; İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'ân 4/273
[3] Güç ve kuvvet, ancak Allah'ın (elinde)dir. (Buhârî, ezan 7; Müslim, salât 12)
[4] Buhârî, teheccüd 21; Müslim, salât 12
[5] el-Aclûnî, Keşfü'l-hafâ 2/312