Fasl, Vasl
Ayırmak, ayrılmak ve belli bir çerçeve içine yerleştirilmek de diyebileceğimiz FASL; dünya ve ukbâ alâkalarından -onların kendilerine bakan yanları itibarıyla- sıyrılmak.. böyle bir sıyrılmada iradenin dahli olabileceği mülâhazasıyla, ondan da sıyrılmak.. neticede de bütün bu sıyrılmaları bir daha hatırlamamak üzere nisyâna gömmekten ibaret sayılmıştır.
Başlangıçta, nefsin cismâniyet üzerindeki hâkimiyetine karşı koyarak, insanî melekelerin öne çıkarılmasıyla başlayan fasl; kalbin, hakikî matlup ve maksûd olan Zât-ı Ulûhiyet'le münasebeti ölçüsünde O'nu anıp, O'nunla meşgul olmak suretiyle başka alâkaların gevşeyip çözülmesine; O'nun muhabbetiyle oturup kalkma sayesinde başka sevgilerin sönüp gitmesine -O'ndan ötürü sevmeler yine O'na râcîdir- O'nun mehâfet ve mehâbet iklimine sığınarak başka endişe ve korkulardan kurtulmaya; ümit ve beklentilerde sadece ve sadece O'na yönelerek, herkesten ve her şeyden alâkayı kesip, O'nu görmek, O'nu bilmek, O'nu söylemek ve O'nda fâni olmakla devam eder gider...
Bu itibarla faslın başlangıcı, iradî olarak Allah'a yönelip bütün dünya ve ukbâ endişelerinden sıyrılmak.. ortası, böyle bir cehd ve gayreti bir daha aklına getirmeyecek şekilde ruhundan söküp atmak -zira, böyle bir faslı görüp hatırlamakta dahi varlık kokusu hissedilmekte ve "Lâ havle velâ kuvvete illâ billah" gerçeğinden gaflet olunmaktadır..- âlâsı ise, hakikî varlık ve müessiriyet açısından, ikiliğe karşı bütün bütün kapanarak O'nun mülâhazasıyla erimek, irade ve iradenin müktesebatını da sıfât-ı Sübhaniye'nin birer yansıması şeklinde duyarak, hissederek, sürekli vahdet nûrlarıyla müstağrak yaşamaktır ki; bazı mizaçlar bu mertebeye erince küllîyi cüz'îye, gölgeyi asla karıştırarak "vahdet-i vücûd"dan dem vuragelmişlerdir. Aslında, onların bu hissi, olsa olsa bir zevk-i şuhûd olabilir; ama kat'iyen "vücûd" olamaz.
VASL; ulaştırma, birleştirme, kavuşturma mânâlarına gelip, sâlikin, ilm-i şuhûd ile Hakk'a vuslatı şeklinde yorumlanmıştır ki; bazılarının zannettiği gibi o, kat'iyen kulun Hak'la, Hakk'ın da kul ile ittisâli demek değildir. Zira, Hazreti Kadîm, hâdisle (sonradan var edilen) kâim olamayacağı gibi, hâdis de kadîme mahal olamaz. İşte, bu kabîl anlayışlar bir kısım suitevillere sebebiyet vereceğinden ötürü bazı muhakkikler, "Zât-ı Hak vuslat ve infisali kabul etmez" diyerek, وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَمَا كُنْتُمْ "Nerede olursanız olun Allah sizinle beraberdir." (Hadîd, 57/4) medlûlünce, Hz. Zât'ın, her an iki cihanda mukaddes ve münezzeh bir çeşit vaslının söz konusu olduğunu ısrarla vurgulamışlardır; vurgulamış ve sâlik vicdanındaki vaslı, mükâşefe erlerinin basiretlerinden zulmânî perdeler kaldırılarak, gönül gözlerinin maiyyet sır ve nûrlarına vâkıf ve âşina olması şeklinde anlamışlardır. Böyle bir maiyyet ve kurb anlayışının ise, en yumuşak panteistlerin bile ittisal ve infisal telâkkîleriyle te'lif edilemeyeceği açıktır. Çünkü, bu anlayışa göre sâlik, sürekli keynûnetler (oluşumlar) ağında ve Hz. Kudret ve İrade'nin sevkiyle de hep insiyaklar süreci içinde bir muhtar u mecburdur. Böyle birine, konumu açısından dense dense kâbil, münfail, ayna denir ama; kat'iyen fâil, masdar ve asıl denemez.
Hz. Mevlânâ'nın bu mülâhazaya katkısı şöyledir:
گر بَجَهل آيِيم آن زِندَانِ اُوست
وَر بَعِلم آيِيم آن بُستَانِ اُوست
وَر بَخَواب آيِيم مَسـتَان وَيِيم
وَر بخَندِيم آن زَمَان بَرق وَيِيم
وَر بَخَشمُ وجَنگ عَكسِ قَهرِ اُو
وَر بَصُلحُ وعُذُر عَكسِ مِهرِ اُو
مَا كِيِيم اندر جِـهَانِ پِيجُ و پِيج
چُون اَلِف اُو نَدَارَد هِيچ هِيچ
"Eğer cehaletle gelirsek, cehalet O'nun zindanıdır.. eğer ilim ile gelirsek, ilim O'nun bostanıdır.. eğer uyuklayarak gelirsek, biz O'nun mestleriyiz.. şayet gülersek, o zaman da O'nun şimşeğiyiz.. eğer öfke ve cenkle gelirsek, bu O'nun kahrının yansıması; sulh ve özürle gelirsek, bu da O'nun mehridir.. bu cihanda iki büklüm olan bizler neyiz ki, (O'na karşı varlık iddiasında bulunalım); biz bir elif gibiyiz ki, o elifin hiçbir kıymet-i harbiyesi yoktur."
Vaslın da kendine göre dereceleri vardır:
َ1) İçinde tevekkül, istiâne, tefvîz ve iltica mânâlarını da ihtiva eden "ittisal-ı i'tisam" ki [1]وَمَنْ يَعْتَصِمْ بالله , [2]وَاعْتَصِمُوا باللهِ , [3]وَاعْتَصِمُوا بـحَبْلِ اللهِ gibi âyetlere dayanır; iman, islâm mertebelerine bakar.
2) Amelde, ihlâsta halâsa ermeyi; yakînin hâsıl olmasıyla istidlâl yolundan müstağnî kalmayı ve tevhîd-i kıble sayesinde kalb dağınıklığından kurtulmayı da tazammun eden "ittisâl-i şuhûd" dur ki, ihsan mertebesine işaret eder.
3) Tasavvurlar üstü Allah'a yakınlık sayesinde, kurb nûrlarının dört bir yanı ihatası, muhabbetin aşka, aşkın ateşe dönüp feverân etmesi, Hak beraberliğine ait esintilerin (üns esintileri) ruhu çepeçevre sarması ve bâtının, zâhirin önüne çıkması mânâsında "ittisal-i vücûd"dur ki, bu seviyeyi idrâk etmeyenler için ne duyulması, ne hissedilmesi, ne de dile getirilmesi mümkündür. Yol bu noktaya ulaşınca, sâlik kendini bir düşünce fakirliği, bir idrâk âcizliği ve bir beyan güçsüzlüğü içinde bulur; bulur da kendi kendine bir لاَ حَوْلَ çeker, döner مَنْ لَمْ يَذُقْ لَمْ يَعْرِفْ"Tatmayan bilmez." der, nefesini toparlar ve sonra da Hz. Mevlânâ gibi:
كَشفِ اين مَعنَى اگر خَواهِى بِيَا،
تِيغِ {لا} زَنْ بَرْ سَرِ غَيْرِ خُدَا.
بَعد نَفي خَلق كُن اثبَـاتِ حَق،
تَاكِه گَردِى عَينِ بَحرِ ذَاتِ حَق.
اَز مِيَان بَـر خِيَزد إين ما ومَنِي،
پَس گدَا گَردَد بَحَق شَاهُ و غَنِى.
عَالَمِ تَوحِيـد رُو بنُمَايَـدَت،
آنچه گُفتَم جُملَه بَـاوَر آيـدَت.
قَولِ عَارِف نِيست از تَقليدو ظَن،
مَحضِ تَحقِيق ويَقِين اَست اين سُخَن.
"Eğer bu mânânın "tam" açığa çıkmasını istersen, gel "Lâ" kılıcını mâsivânın başına vur.! Halkı nefyettikten sonra Hakk'ı isbat et; edebilirsen Hakk'ın zâtının tecellî denizine gark olursun. İşte o zaman biz ve benlik de ortadan kalkar. Zâtında fakir kimse, O'nun (inâyetiyle) zengin ve sultan olur. Tevhîd âlemi sana zuhûr edince, dediklerimizin hepsine inanırsın. Ârifin sözü, zan ve taklit değil, o sırf bir tahkîk ve yakîndir." der ve her yanı bir Bağ-ı İrem duygular âleminde seyahat eder.
اَللَّهُمَّ عَفْوَكَ وَعَافِيَتَكَ وَرِضَاكَ وَصَلِّ اللَّهُمَّ عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعِينَ.
Sızıntı, Temmuz 1997, Cilt 19, Sayı 222
[1] Âl-i İmrân, 3/101
[2] Hac, 22/78
[3] Âl-i İmrân, 3/103
- tarihinde hazırlandı.