Islam i demokracja Podejście porównawcze

Religia w ogóle, a w szczególności islam, stała się jednym z najtrudniejszych tematów, z jakimi przychodzi uporać się w ostatnich latach. Współczesna kultura ocenia religię za pomocą metod empirycznych, niezależnie od tego, czy rozpatruje ją z perspektywy antropologii lub teologii, psychologii albo psychoanalizy.

Religia jest, z jednej strony zjawiskiem przeżywanym i odczuwanym wewnętrznie; fenomenem najbardziej związanym ze stałymi aspektami życia. Z drugiej zaś strony, wierni mogą postrzegać swą religię jako filozofię, zestaw racjonalnych przepisów, albo zwyczajny mistycyzm. Trudność wzrasta w przypadku islamu, gdyż niektórzy muzułmanie i kreatorzy polityczni uznają go i przedstawiają bardziej jako ideologię czysto polityczną, socjologiczną i ekonomiczną, aniżeli religię.

Chcąc w sposób właściwy poddać analizie religię, demokrację albo jakikolwiek inny system, powinniśmy skupić się na ludzkości i ludzkim życiu. Z tej perspektywy, religia w ogólności, a islam w szczególności nie mogą być porównywane na tej samej podstawie z demokracją albo z innym systemem politycznym, społecznym lub ekonomicznym. Religia koncentruje się w pierwszym rzędzie na niezmiennych aspektach życia i egzystencji, podczas gdy systemy lub ideologie polityczne, społeczne i ekonomiczne zajmują się jedynie pewnymi zmiennymi aspektami społecznymi naszego życia świeckiego.

Te aspekty życia, które religia obejmuje przede wszystkim, są tak samo ważne obecnie, jak i u świtania ludzkości, pozostaną też takimi w przyszłości. Systemy świeckie zmieniają się w zależności od okoliczności i mogą być oceniane tylko wedle swych czasów. Wiara w Boga, życie przyszłe, proroków, święte księgi, aniołów i boską Opatrzność nie mają nic wspólnego ze zmieniającymi się czasami. To samo dotyczy kultu i uniwersalnych zasad moralnych.

Stąd też, jeśli porównujemy religię jako taką, albo konkretnie islam z demokracją, musimy pamiętać, że demokracja jest systemem podlegającym stałemu rozwojowi i ciągłemu przewartościowywaniu. Przybiera także różne formy, w zależności od miejsca i okoliczności, w jakich jest wcielana w życie. Z drugiej strony, religia ustanowiła niezmienne zasady związane z wiarą, kultem i moralnością. Z tego względu z demokracją winny być porównywane jedynie świeckie aspekty islamu.

Główny cel islamu i jego niezmienne przejawy wchodzą w relację z regułami rządzącymi zmiennymi aspektami naszego życia. Islam nie proponuje określonej, niezmiennej formy rządu, ani też nie usiłuje takowej rozwijać. Islam ustanawia zaś fundamentalne zasady, które orientują ogólny charakter rządu, pozostawiając jednocześnie ludziom wybór typu i formy rządu stosownie do czasu i okoliczności. Jeśli spojrzymy na nasz problem w tym świetle i porównamy islam ze współczesną liberalną demokracją, to wówczas lepiej zrozumiemy pozycję islamu i demokracji w ich wzajemnych odniesieniach.

Idee demokratyczne wywodzą się z czasów starożytnych. Nowoczesna liberalna demokracja narodziła się w toku rewolucji amerykańskiej (1776) i francuskiej (1789-99). W społeczeństwach demokratycznych lud rządzi sam sobą, zamiast być rządzonym przez kogoś stojącego ponad nim. W tym systemie politycznym jednostka stoi wyżej od społeczeństwa i cieszy się swobodą wyboru sposobu życia. Indywidualizm nie jest jednak absolutny. Ludzie osiągają lepszy standard życia dzięki koegzystencji w społeczeństwie i to wymaga od nich dostosowania się oraz ograniczenia swej wolności zgodnie z kryteriami współżycia społecznego.

Prorok mówił, że wszyscy ludzie są tak równi jak zęby grzebienia.^[1] Islam nie uznaje dyskryminacji na podstawie rasy, koloru skóry, wieku, narodowości albo cech fizycznych. Muhammad (pokój z Nim) oświadczył: „Wszyscy pochodzicie od Adama, a Adam z prochu ziemi. O słudzy Boga, bądźcie braćmi [i siostrami].” ^[2] Ci, którzy urodzili się wcześniej, posiadają więcej majątku lub mocy od innych, albo należą do specyficznych rodzin lub grup etnicznych, nie mają szczególnego prawa, by rządzić innymi.

Islam przestrzega następujących zasad fundamentalnych:

1. Moc należy do prawdy; odrzucany jest rozpowszechniony pogląd, że prawda oparta jest o siłę.
2. Do podstawowych zasad należy sprawiedliwość i rządy prawa.
3. Wolność wyznania i prawo do życia, osobistej własności, reprodukcji i zdrowia (zarówno fizycznego jak i psychicznego) nie mogą zostać pogwałcone.
4. Prywatność i nienaruszalność życia osobistego muszą zostać zachowane.
5. Nikt nie może zostać skazany za przestępstwo bez dowodu, ani też oskarżony lub poddany karze za przestępstwo popełnione przez kogoś innego.
6. Podstawową sprawą jest poddanie administracji kontroli.

Wszystkie prawa są jednakowo ważne, a prawa jednostki nie mogą być poświęcane dla „dobra” społeczeństwa. Islam uznaje, że społeczeństwo składa się ze świadomych jednostek, wyposażonych w wolną wolę i ponoszących odpowiedzialność zarówno za siebie jak i za innych. Islam idzie nawet jeszcze dalej i dodaje wymiar kosmiczny. Pojmuje bowiem ludzkość jako swego rodzaju „siłę napędową” historii, w przeciwieństwie do fatalistycznych koncepcji niektórych dziewiętnastowiecznych filozofii historii Zachodu, takich jak materializm dialektyczny i historycyzm.^[3] Tak, jak wola i zachowanie każdej jednostki determinują rezultaty jej życia w tym i w przyszłym świecie, tak też i społeczny postęp albo upadek określone są przez światopogląd, wolę i styl życia członków danego społeczeństwa. Koran (3:11) mówi nam: „[w odniesieniu do ich wierzeń, światopoglądu i stylu życia]”. Innymi słowy, każde społeczeństwo dzierży wodze swego losu we własnych rękach. Tradycja proroka podkreśla tę ideę: „Będziecie rządzeni wedle tego, jacy jesteście”. ^[4] To jest podstawowa cecha i duch demokracji, z którym nie koliduje żadna zasada islamu.

Skoro islam uznaje jednostki i społeczeństwa odpowiedzialnymi za swój własny los, ludzie muszą również być odpowiedzialni za rządy nad sobą. Koran zwraca się do społeczeństw przy pomocy takich zwrotów jak: „O, ludzie!” i „O, wierni!”. Obowiązki powierzane nowoczesnym systemom demokratycznym są takie, jakie islam odnosi do społeczeństwa i klasyfikuje według hierarchii ważności, jako: „absolutnie konieczne, względnie konieczne oraz zalecane do wypełnienia”. Tekst Koranu zawiera następujące sformułowania: „Wszyscy ustanawiajcie pokój” (2:208); „Rozdawajcie na drodze Boga i potrzebującym z dobrych rzeczy, które zyskaliście, i z tego, co wyprowadziliśmy dla was z ziemi” (2:267); „A wobec tych spośród waszych kobiet, które popełnią wszeteczeństwo, zażądajcie świadectwa czterech spośród was” (4:15); „Zaprawdę, Bóg nakazuje wam, abyście powierzali dobra publiczne pieczy tych, którzy posiadają stosowne cechy, A jeśli sprawujecie sądy wśród ludzi, to sądźcie według sprawiedliwości” (4:58); „Trzymajcie się stale sprawiedliwości -zaświadczając przed Bogiem -również na niekorzyść was samych albo względem waszych dzieci i krewnych, czy to będzie bogaty, czy biedny! - bo Bóg jest im bliższy” (4:135); „jeśli oni [wasi wrogowie] skłaniają się do pokoju [, kiedy trwa wojna], to wy także skłaniajcie się do niego” (8:61). Jeśli przyjdzie do was jakiś zły człowiek z wieścią [o innych], to starajcie się rozeznać, żebyście nie urazili ludzi nieświadomie i abyście potem nie żałowali tego, co uczyniliście. „Jeśli dwie partie spośród wiernych zwalczają się, to ustanówcie między nimi pokój” (49:9). Podsumowując, trzeba stwierdzić, że w Koranie Bóg zwraca się do całej wspólnoty i wyznacza jej niemal wszystkie powinności powierzane nowoczesnym systemom demokratycznym.

Ludzie współpracują ze sobą nawzajem, dzieląc wspomniane obowiązki pomiędzy siebie i ustanawiając przesłanki konieczne do ich wypełnienia. Rząd zawiera wszystkie te przesłanki. Islam zaleca zatem rządy oparte na umowie społecznej. Ludzie wybierają administratorów i ustanawiają radę do debatowania nad wspólnymi sprawami. Społeczeństwo, jako całość uczestniczy w kontrolowaniu administracji. W szczególności podczas rządów czterech pierwszych kalifów (632 – 661), przestrzegane były w pełni powyższe, fundamentalne zasady rządzenia – łącznie z wolnymi wyborami. System polityczny przekształcony został w sułtanat po śmierci Alego, czwartego kalifa, w związku z konfliktami wewnętrznymi i okolicznościami międzynarodowymi owych czasów. Inaczej niż za czasów kalifatu, w sułtanacie władza przekazywana była w obrębie rodziny panującej. Nawet jednak pomimo tego, że wolne wybory nie były już praktykowane, społeczeństwa zachowywały inne pryncypia, należące do rdzenia dzisiejszej liberalnej demokracji.

Islam opiera się na wierze w jedynego Boga – Stworzyciela, Wspomożyciela i Zarządcy wszechświata. Islam jest religią uniwersalną. Kosmos poddany jest prawom ustalonym przez Boga, w tym znaczeniu wszystko we wszechświecie jest „muzułmaninem/-ką. Nawet osoba, która odrzuca wiarę w Boga albo wyznaje inną religię, ma potencjał do bycia muzułmaninem w tym, co dotyczy jej egzystencji fizycznej. Całe życie człowieka, od etapu embrionalnego aż po rozkład ciała w proch i pył po śmierci, każda tkanka muskułów i każda kończyna ciała podąża za kursem wyznaczonym każdemu przez prawo Boże. Dlatego też w islamie, Bóg, przyroda i ludzkość nie są ani dalekie od siebie ani też nie są sobie obce. To Bóg objawia się ludzkości poprzez przyrodę i samą ludzkość, zaś natura i ludzkość są dwoma księgami (stworzenia), a każde zawarte w nich słowo przybliża nas do poznania Boga. To prowadzi ludzkość do uznania, że wszystko należy do Boga, do którego też ona sama należy. Stąd też nic we wszechświecie nie jest dla nas obce. Sympatia, miłość i wsparcie Boga nie ograniczają się do ludzi określonej rasy, koloru czy też grupy etnicznej. Prorok podsumował tę prawdę w swym nakazie: „O, słudzy Boga, bądźcie braćmi [i siostrami]!”

Oddzielnym, ale równie istotnym faktem jest to, że islam uznaje wszystkie poprzedzające go religie. Akceptuje wszystkich proroków i księgi zesłane różnorodnym ludom w różnych epokach historycznych. Zresztą nie tylko je akceptuje, ale także traktuje wiarę w nie jako zasadniczy element tożsamości muzułmańskiej. Czyniąc tak, uznaje fundamentalną jedność wszystkich religii. Muzułmanin jest jednocześnie prawdziwym naśladowcą Abrahama, Mojżesza, Dawida, Jezusa i wszystkich innych proroków hebrajskich. Wiara ta wyjaśnia, dlaczego zarówno chrześcijanie jak i żydzi cieszyli się swymi prawami religijnymi pod rządami muzułmańskimi na przestrzeni dziejów.

Islamski system społeczny ma na celu ukształtowanie szlachetnego społeczeństwa a poprzez to – zyskanie aprobaty Boga. Uznaje prawo a nie siłę za podstawę życia społecznego. Wrogość nie jest przezeń akceptowana. Stosunki muszą być oparte o zaufanie, miłość, wzajemny szacunek, pomoc i zrozumienie, zamiast konfliktu i realizacji własnych tylko interesów. Edukacja społeczna zachęca ludzi do kierowania się wzniosłymi ideałami i do dążenia do doskonałości, a nie jedynie do podążania za własnymi pragnieniami. Prawo nawołuje do jedności, cnoty przynoszą wzajemne wspieranie się i solidarność a wiara zapewnia braterstwo. Zachęcanie duszy do osiągania doskonałości niesie z sobą szczęście w obydwu światach.

Demokracja rozwijała się stopniowo. Podobnie jak w przeszłości przeszła przez różne etapy i fazy rozwoju, tak też będzie ewoluować i ulepszać się w przyszłości. Na owej drodze przekształcać się będzie w system bardziej humanitarny i sprawiedliwy, oparty na słuszności i rzeczywistości. Jeśli pojmować istoty ludzkie jako całość, bez lekceważenia wymiaru duchowego ich egzystencji i potrzeb duchowych, a także nie zapominając, że ludzkie życie nie jest ograniczone do tego życia śmiertelnego i że ludzie żywią w sobie wielkie pragnienie wieczności, demokracja mogłaby osiągnąć swą doskonałość i przynieść ludzkości o wiele więcej szczęścia. Islamska zasada równości, tolerancji i sprawiedliwości może pomóc tego dokonać.

Przypisy

Artykuł ten ukazał się pierwotnie w SAIS Review, 21:2 (lato-jesień 2001): 133-138. Publikacja za zgodą wydawcy.

^[1] Abu Shuja’ Shirawayh ibn Shahrdar al-Daylami, Al-Firdaws bi-Ma’thur al-Khitab (Ogród Niebiański sporządzony z wyboru mów Proroka), Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiya, 1986), 4:300.

^[2] Druga część hadisu w rozdz. „Nikah” (kontrakt małżeński), Al-Bukhari, al-Jami’ al-Sahih (Zbiór autentycznych tradycji Proroka), Istanbul, al-Maktabat al-Islamiya, rozdz. 45; „Birr wa Sila” (Dobroć i odwiedzanie krewnych), Muslim, w: al-Jami’ al-Sahih, rozdz. 23; Pierwsza część w Tafsir (Komentarz do Koranu) i Manaqib (Cnoty Proroka i jego Przyjaciół) w: al-Tirmidhi, al-Jami’ al-Sahih, Beirut: Dar al Ihya al-Turath al-Arabi, rozdz. 49 i 74. Oryginalny tekst arabski nie zawiera słowa „siostry”. Jednak zastosowana forma męska odnosi się zarówno do mężczyzn jak i do kobiet, jak w wielu innych językach. W j. polskim odpowiednikiem byłby zwrot: „O ludzie!”. Mówiąc: „O, słudzy Boga”, Prorok zwraca się do obydwu płci, gdyż kobiety i mężczyźni są na równi sługami Boga.

^[3] Zob. Karl R. Popper, Nędza historyzmu, Warszawa 1989.

^[4] ‘Ala al-Din ‘Ali al-Muttaqi al Hindi, Kanz al-‘Ummal fi Sunan Al-Aqwal wa al-Af’al (Skarbiec pracowników Sunny Proroka), Beirut: Mu’assasat al-Risala, 1985, 6:89.

Tweet

Whatsapp